تاکنون بیش از ۸۰۰۰ گونه گیاهی در ایران شناسایی شده است به‌گونه‌ای که کاربردهای مختلفی مانند خوراکی،دارویی و سمی دارند. همین امر ضرورت توجه به آنها را دوچندان می‌کند.
به گزارش سادس ایران از نظر تنوع زیستی و ژنتیکی جزو بیست کشور برتر دنیا است به‌گونه‌ای که به گفته علی سلاجقه – رییس سازمان حفاظت محیط زیست – ایران مرکز پیدایش بخش مهمی از ذخایر ژنتیکی ارزشمند جهان و مرکز اولیه و ثانویه تنوع گونه های مهم بیشماری از جمله گونه‌های گیاهی ارزشمند تجاری مانند گندم، سیب، زعفران، پسته، گل رز، انار، و گونه‌های گیاهی دارویی معطر بوده و به همان میزان از تنوع زیستی بسیار غنی برخوردار است. بیش از ۸۰۰۰ گونه گیاهی و تعداد قابل توجهی گونه‌های انحصاری در ایران، بخش‌های مهمی از کشور را در کمربند نقاط داغ تنوع زیستی دنیا قرار داده است.
مصطفی بیگدلی – معاون دفتر امور مراتع سازمان جنگل ها، مراتع و آبخیزداری کشور – مراتع را مهمترین ذخیره‌گاه ژنتیکی گونه‌های منحصر به‌فرد گیاهان دارویی، خوراکی و صنعتی با ارزش توصیف کرد و حفاظت از این رویشگاه‌ها و ذخایر ژنتیکی را از اولویت‌های این سازمان برشمرد.
به گفته او سیاست سازمان جنگل‌ها در بهره‌برداری از محصولات فرعی جنگلی در عرصه‌های منابع طبیعی در قالب طرح‌های مدیریت منابع طبیعی و آبخیزداری است. لذا در عملیات بیولوژیک، استفاده از گونه‌هایی که واجد فراورده‌های دارویی، معطر و خوراکی و… است، در اولویت قرار دارند.
بیشتر بخوانید: مراتع مهمترین ذخیره‌گاه ژنتیکی گیاهان دارویی
گیاهان خوراکی: بر اساس اعلام سازمان حفاظت محیط زیست یکی از جنبه‌های جذاب گیاهان جنبه خوراکی آنها است. بسیاری از گیاهان از جمله پونه (Mentha)، ریواس (Rheum)، سماق (Rhus) و زعفران (Crocus) و انواع میوه‌های درختچه‌ای از جمله زالزالک (Crataegus)، ازگیل (Mespilus) و زرشک (Berberis) به‌صورت خام و یا پخته شده یا به عنوان ادویه در انواع غذاها مورد استفاده قرار می‌گیرند. از زمان‌های دور تاکنون از این گیاهان در پختن غذاهای متنوع بومی و محلی استفاده می‌شده است همچنین بسیاری از گیاهانی که اکنون به‌صورت زراعی و باغی جهت مصارف خوراکی کشت می‌شوند نیز منشاء طبیعی و وحشی دارند.
گیاهان دارویی: جنبه دارویی یکی دیگر از کاربردهای گیاهان است. در صنایع دارویی و طب سنتی از قسمت‌های مختلف هر گیاه از جمله ریشه، برگ، میوه، گل، دانه، صمغ رزین موسیلاژ، دانه شیرابه و روغن گیاهان به صورت‌های مختلفی همچون ضماد، دمنوش، شربت و عرق‌های گیاهان استفاده می‌شود و اثرات این گیاهان به‌صورت‌های مختلفی همچون تسکین دهنده ضد التهاب، ضد نفخ، ضد تهوع، ضد تصلب شراین ضد سرفه، ضد آسم ضد انگل ضد فشار خون تصفیه کننده خون، معرق، مدر، خلط آور مسهل ملین و مقوی است.
گیاهان سمی: تعدادی از گیاهان نیز سمی و مضر شناخته می‌شوند، یعنی دارای خواص و تأثیرات شیمیایی خاصی هستند که بیشتر جنبه دفاعی دارند. شیره زرد یا سفید رنگ بسیاری از گیاهان همچنین گرده‌های آنها دارای اثرات سمی است و می‌توانند باعث مسمومیت انسان یا حیوان شوند و در مجاری تنفسی بینایی و شنوایی عفونت ایجاد کنند.
بسیاری دیگر از جنبه‌های مسمومیت زایی گیاهان میتواند به‌صورت غیر مستقیم بر انسان‌ها اثر بگذارد. برای مثال استفاده از گوشت و شیر و لبنیات حاصله از دام‌هایی که از گیاهان تعلیف می‌کنند، میتواند باعث تاثیرات منفی در سیستم گوارشی همچنین التهابات پوستی شود.
قارچ‌های سمی از مهمترین رستنی‌هایی هستند که در فرهنگ عامه مضر و خطرناک محسوب می‌شوند.
به گفته ترحم بهزاد – مدیرکل دفتر امور مراتع سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور – شناسایی انواع قارچ‌های خوراکی با نوع سمی آن بر اساس خصوصیات ظاهری مانند شکل، رنگ، بو و مزه سخت و تنها توسط متخصصان و کارشناسان مجرب قارچ شناسی و گیاه شناسی امکان پذیر است. به همین دلیل ممکن است قارچ‌های سمی به‌ویژه در فصل بهار و پاییز مورد استفاده خوراکی قرار بگیرند و منجر به مسمومیت افراد و عوارض جدی و حتی مرگ شوند.
وی توصیه می‌کند: از مصرف قارچ‌های خودرو به‌ویژه قارچ‌هایی که در کنار درختان خشک شده می‌رویند و یا قارچ‌هایی که افراد بومی جمع‌آوری می‌کنند و به فروش می سانند، جدا خودداری کنند.
بیشتر بخوانید: از برداشت قارچ‌های سمی و خودرو خودداری کنید
گیاهان زینتی: گیاهانی هستند که از آنها یا انواع اصلاح شده آن جهت تزئین فضای سبز و یا به عنوان گیاه آپارتمانی استفاده می‌شود. از این گیاهان جهت نمایش یا به واسطه عطر و بویی خاص نگهداری می‌شود. بعضی اوقات نیز ویژگی‌های غیر عادی این گیاهان باعث قرارگیریشان در رده گیاهان زینتی می‌شود. برای تکثیر و استفاده زینتی از این گیاهان نیاز به وجود گلخانه و تجهیزات مرتبط است. در بسیاری از موارد اهلی کردن گیاهان و گلهای وحشی و تکثیر گلخانه‌ای آنها کار دشوار و زمان گیر است ولی امروزه کشت و پرورش گلهای زینتی و صادرات و واردات آنها به یکی از مهمترین درآمد کشورها مبدل شده است.
سنبل آبی با نام علمی Solms Eichhornia crassipes، بومی مناطق گرمسیری و نیمه گرمسیری است که به عنوان گیاه زینتی وارد کشور شده است و در مناطق خارج از محدوده بومی خود اغلب به عنوان یک گونه مهاجم شناخته می‌شود. سنبل آبی گیاهی سرطان‌زا است. این گیاه که گونه‌ای مهاجم در کشور ما به حساب می‌آید نه تنها به اکوسیستم‌های آبی صدمه وارد می‌کند بلکه سلامت افراد را نیز در حالی به خطر می‌اندازد که با وجود هشدارهای بسیار زمانی که به سال نو نزدیک می‌شویم بعضا در بساط دستفروشان دیده می‌شود.
بیشتر بخوانید: به جای گل سنبل، «شیطان بنفش» را نخریم
گیاهان صنعتی: گیاهانی هستند که از آنها و یا ارقام اصلاح شده آنها در صنایع مختلف استفاده و یا از ترکیبات و تولیدات آنها به عنوان ماده خام در بخش‌های مختلف صنعت، کشت و غیره بهره برداری می‌شود. این گیاهان فرآورده‌هایی همچون محصولات نشاسته‌ای، محصولات قندی، محصولات روغنی، محصولات اسانس دار، محصولات رنگی و محصولات نساجی تولید می‌کنند که مصارف صنعتی دارند.
بر اساس نتایج پژوهش‌های انجام شده در بین استان‌های کشور بیشترین تنوع گیاهان صنعتی نسبت به کل گیاهان زراعی مربوط به استان‌های گلستان، سمنان و اصفهان است. تنوع بالای گیاهان صنعتی در این مناطق به دلیل بالا بودن سطح زیر کشت سیب زمینی، چغندر قند، پنبه، توتون و گیاهان روغنی است. کمترین تنوع مربوط به استان سیستان و بلوچستان و ایلام بود.
علفهای هرز: علفهای هرز گیاهانی هستند که به‌طور ناخواسته در مزارع باغات و زمینهای کشاورزی رشد می‌کنند و باعث کاهش تولید و بازدهی محصولات کشاورزی می‌شوند، به عبارت دیگر اصطلاح هرز به معنی بیهوده بودن این گیاهان نیست بلکه به این معنی است که در جایی رشد می‌کنند که نابجا است. برای مثال حضور یک گیاه گندم در مزرعه جو میتواند علف هرز آن مزرعه قلمداد شود و بالعکس. در بین علفهای هرز گونه های بسیاری هستند که مصرف خوراکی یا دارویی دارند ولی چون ناخواسته روییده اند رقیبی برای محصولات کشت شده به حساب میآیند و ضرر آنها بیش از منفعتشان است.
گیاهان شاخص یا اندیکاتور: تعدادی از گیاهان به عنوان نشانگر طبیعی شاخص و یا اندیکاتور قابل استفاده هستند این شاخصهای بیولوژیک شرایط بسیار خاصی از زیستگاه را به ما نشان می‌دهند. به طور خلاصه انواع اندیکاتورهای گیاهی را می‌توان به شاخص ارتفاع سنج شاخص بهره‌وری بالقوه زمین، شاخص آلودگی آب، خاک و هوا، شاخص نوع خاک شاخص مواد معدنی و شاخصهای جهت نما تقسیم بندی کرد. برای مثال یک کوهنورد با سابقه میتواند از روی گیاهان با خزه‌های موجود در کنار یک چشمه آب متوجه شود که آب چشمه میتواند خوردنی باشد و یا ممکن است اسیدی نمکی و یا غیر قابل شرب باشد.
گیاهان تثبیت کننده و محافظ خاک این گیاهان: این گیاهان معمولاً در مناطق شیب‌دار و یا در کویرها دیده و باعث تثبیت خاک و شن می‌شوند و نقش تعیین‌کننده‌ای در مهار سیلابها و پیشروی کویرها دارند. حفاظت خاک در گرو حفاظت پوشش گیاهی است و تخریب پوشش گیاهی به معنای نابودی و از دست رفتن خاک است. گیاهان قادرند به کمک اندام رویشی ریشه و مکانیسم‌های خاص خود باعث کاهش فرسایش خاک، افزایش مواد آلی، اصلاح ساختمان خاک و کمک به چرخه مواد غذایی شوند.
به گزارش سادس تقریباً تمامی گیاهان در حفاظت و تثبیت خاک نقش دارند ولی به طور کلی آنهایی که در زمینهای پرشیب و جنگلهای کوهستانی و کویرها رشد می‌کنند، نقش برجسته‌تری در این مورد ایفا می‌کنند. امروزه با توجه به پدیده پیشروی کویر و آلودگی ناشی از گرد و غبار، نقش برجسته این گیاهان در حفاظت خاک بیشتر نمایان شده است.
انتهای پیام