زهرا طیبی، خبرنگار گروه سیاست: شنیده‌ها حکایت از آن دارد که قرار است کاظم جلالی کلید سفارت‌خانه ایران در روسیه را به مهدی سنایی واگذار کند. او پیش از این 5 سال در دوران ریاست‌جمهوری حسن روحانی سفیر ایران در روسیه بود، حوزه تخصصی او روسیه است و به‌تازگی هم از کتابش با نام «نومحافظه‌کاری عصر پوتین، ریشه‌ها و اندیشه‌ها» رونمایی شده. مهدی سنایی بعد از پایان مأموریت 5 ساله سفارت‌خانه را به کاظم جلالی واگذار کرد. حالا اما گویا دولت پزشکیان برای انتخاب سفیر جدید در روسیه به سراغ همان گزینه دولت روحانی رفته است. سنایی اگرچه در حال حاضر در جایگاه معاونت سیاسی رئیس‌جمهور و در حوزه سیاست داخلی مشغول به فعالیت است؛ اما نکته این است که نگاه او به برقراری روابط با شرق و مخصوصاً در حوزه روسیه به ایده و تفکرات وزیر پیشین امور خارجه یعنی محمدجواد ظریف نزدیک است، کمااینکه در دوران سفارت او نیز روابط ایران و روسیه در حوزه اقتصادی با گره زدن تعاملات به تحریم‌ها و مذاکرات، پیشرفت لازم را نکرد. نکته مهم‌تر آنکه سفیر پیشین در زمره افرادی قرار دارد که اساسا اعتقادی به برقراری روابط راهبردی با روسیه ندارد. حالا نیز این نگرانی وجود دارد که در شرایطی که ایران بیش از گذشته نیاز به تقویت روابط با شرق و کشور‌هایی از جمله چین و روسیه در تمام حوزه‌های راهبردی دارد، حاکم شدن نگاه‌هایی بر روابط دیپلماتیک ایران و روسیه که منافع و تعاملات دوجانبه را به روابط با غرب و تحریم‌های آن‌ها گره می‌زند و نگاه دست چندمی به روابط ایران و روسیه دارند، می‌تواند بر تقویت، گسترش روابط و عبور از تعاملات سیاسی صرف، اثر منفی بگذارد.
گره زدن تقویت روابط اقتصادی با روسیه به تحریم‌ها
بخش زیادی از حیات سیاسی مهدی سنایی در حوزه روسیه سپری شده است. او در سال‌های 78 تا 82 رایزن فرهنگی ایران در روسیه بوده است. در دوران شروع جنگ اوکراین و روسیه، مسئولیت رئیس گروه دوستی پارلمانی با روسیه و اوکراین را به عهده داشته است و بعد از روی کار آمدن دولت یازدهم از آذرماه سال 92 تا آذر 98 به عنوان سفیر ایران در روسیه مشغول به فعالیت بوده است. در دوران حضور او در روسیه روابط ایران در برخی حوزه‌ها مثل حوزه دفاعی پیشرفت‌هایی داشته اما نکته اساسی این بود که در حوزه اقتصادی که ایران می‌توانست از انتفاعات آن بهره ببرد و از این فرصت استفاده کند، روابط اقتصادی به جهت در اولویت قرار نگرفتن روابط با روسیه و موکول کردن آن به رفع تحریم‌ها، پیشرفت چندانی پیدا نکرد. در آن بازه تا دودهه گذشته همزمان با پایان دولت دوازدهم میزان تعاملات تجاری ایران و روسیه در سطح دومیلیارد دلار متوقف ماند درحالی‌که از همان بازه زمانی تا دودهه پیش از آن، روابط اقتصادی ترکیه و روسیه به‌رغم وجود چالش‌ها، بین سی تا چهل میلیارد دلار بود. دولت وقت با محاسبات خطا و اولویت‌بندی‌های اشتباه، تقویت روابط با روسیه را در اولویت دست‌چندم قرار داد درحالی‌که به گفته کارشناسان حوزه روسیه، مسکو حاضر بود مشکلات ارزی و بانکی ایران را حل کند؛ اما این اظهار تمایلات از جانب تیم دیپلماسی چندان جدی گرفته نشد. در حوزه فرهنگی و اجتماعی هم تقویت روابط ایران با روسیه چندان مورد توجه قرار نگرفت و تعاملات مشترک در حوزه توریسم، گردشگری و تبادل دانشجو، رشد چشمگیری پیدا نکرد.
نگاه‌های صفر و صدی به روابط با روسیه دردی دوا نمی‌کند
یکی از ایرادهای اساسی که در حوزه روابط ایران و روسیه محل انتقاد است، نگاه صفر و صدی به روابط با روسیه است. برخی نگاه‌ها در داخل کشور یا در منتهی الیه نگاه منفی به روسیه قرار دارند و اساساً حرکت به سمت تقویت روابط با روسیه را برای ایران خسارت‌بار می‌بینند و همچنین معتقدند ایران اول باید موانع را از مسیر غرب بردارد یا در منتهی‌الیه نگاه مثبت افراطی به روسیه قرار دارند و روی این کشور به‌مثابه یک دوست و شریک استراتژیک حساب باز می‌کنند. هردو نگاه به یک اندازه خطا و آسیب‌زننده است. نه نگاه‌های روس‌هراسانه می‌تواند در راستای منافع ایران حرکت کند و نه حتی نگاه‌های روس‌پرستانه. آنچه ایران در شرایط فعلی به آن نیاز دارد تقویت روابط با شرق از جمله روسیه در حوزه‌هایی است که انتفاع دوجانبه برای هردوکشور که تحت تحریم آمریکا و اروپا قرار دارند را فراهم کند. تعاملات ایران و روسیه در دولت یازدهم و دوازدهم متأثر از نگاه‌های کارشناسانی بود که منفی‌گرایی افراطی به تقویت روابط با روسیه داشتند و مسیر پیشرفت ایران در سیاست خارجی را از برقراری روابط و حل چالش‌ها با غرب دنبال می‌کردند و به همین منظور برقراری ارتباطات عمیق و گسترده با روس‌ها را در اولویت‌های سوم و چهارم سیاست خارجی قرار می‌دادند.
دولت چهاردهم مسیر دولت روحانی را می‌رود؟
در حال حاضر اما روابط ایران با روسیه و غرب شباهتی به روز‌های مذاکرات برجامی ندارد. اثری از برجام نیست، مذاکره‌ای هم با اروپا و آمریکا در دستور کار نیست. روسیه و چین به محض فعال شدن مکانیسم ماشه اعلام کردند که این تحریم‌ها را به رسمیت نمی‌شناسند. وضعیت شهرآشوب جهان، این فرصت را در اختیار ایران قرار داده که از انزوای بین‌المللی خارج شود و شرکای مشترکی پیدا کند که درد مشترکی مثل تحریم دارند و می‌تواند با کمک آن‌ها تحریم‌ها را دور بزند. ایران در حال حاضر نیاز به ایده و سیاست‌ورزی هوشمندانه در برقراری روابط با روسیه دارد و برداشتن موانع و فرصت‌ها از مسیر سفارت‌خانه می‌گذرد. طبیعتاً در این موقعیت نمی‌شود با نگاه‌های ساده‌انگارانه حاکم برایده‌های وزیر پیشین، روابط ایران و روسیه را پیش برد. خبر‌هایی که حکایت از انتصاب مهدی سنایی به عنوان سفیر ایران در روسیه دارد این نگرانی را تقویت می‌کند که اشتراک انتخابی دولت روحانی و دولت پزشکیان در انتصاب سفیر روسیه به این معنی است که نگاه هر دو دولت نسبت به روابط با روسیه یکسان بوده و قرار است سفیر جدید بازهم مسیر غفلت و کم توجهی به روابط ایران و روسیه را در پیش بگیرد یا این بار تفاوتی ماهوی و جدی در عملکرد سنایی ایجاد خواهد شد و با نگاهی ناشی از تغییرات بین‌المللی و موقعیتی که ایران و روسیه در آن قرار دارند، با ایده روشن پیش خواهد رفت.
یک پل ارتباطی قوی را انتخاب کنید
سفیر هر کشور به نوعی پل ارتباطی مؤثر میان روابط دو کشور است. هر اندازه که این پل ارتباطی، جدیت و رایزنی در تقویت و مستحکم شدن روابط دو کشور را جدی ببیند، گام مؤثری در تقویت روابط دوجانبه برخواهد داشت و هر اندازه که تقویت این روابط با نگاه‌ها و مسیر‌های خطا، دچار سهل‌انگاری شود، به همان اندازه روی روابط دو کشور سایه می‌اندازد. موضوعی که در این رابطه مورد توجه قرار دارد این است که روابط ایران و روسیه باید مسیری رو به جلو را اتخاذ کرده و به سمت تقویت و گسترش روابط بیش از گذشته حرکت کند و سؤالی که در این رابطه وجود دارد این است که سفیر پیشین ایران در روسیه می‌تواند این گام‌ها را با درک تقویت روابط با شرق بردارد؟