آثار فرهنگی،اجتماعی و تربیتی وقف در جامعه اسلامی

 وقف از دیدگاه انسانی به مفهوم پیروزی ارزش های معنوی در وجود انسان است و گسترش فرهنگ وقف در یک جامعه به معنای سیطره ای ارزش های معنوی بر ارزش های مادی در جامعه است.

مقدمه

وقف از افتخارات دین اسلام است و به طور غیرمستقیم در قرآن و به طور مستقیم در سیره‏ی پیامبر (ص) و ائمه (ع) به آن توجه فراوان شده است. از نظر اسلام وقف راه‏گشایی برای رفع محرومیت‏های مادی و معنوی جامعه و یادگار جاودانه‏ای از کرامت انسان به پیشگاه بشریت و پیوند با آفریدگار متعال است.

هر چند در هیچ یک از آیات قرآن صریحا به وقف اشاره نشده است اما، علمای اسلام از کلیت برخی مفاهیم اخلاقی که در قرآن ذکر شده است چنین نتیجه می‏گیرند که وقف مورد تأیید قرآن است. قرآن در توسعه‏ی فرهنگ وقف در جامعه‏ی اسلامی تأثیر محتوایی و موضوعی داشته است. ذکر آیه‏ی (فمن بدله بعد ما سمعه فانما اثمه علی الذین یبدلونه ان الله سمیع علیم) در وقف‏نامه‏ها نشانه‏ی تأثیر قرآن در گسترش فرهنگ در جامعه‏ی اسلامی است.

همچنین رفتار و شیوه‏ی پیامبر (ص) و ائمه معصومین (ع) به صورت قول یا فعل در رواج و گسترش وقف از اهمیت ویژه‏ای برخوردار است. به موجب تأکیدی که آن بزرگواران به مسأله‏ی وقف داشتند مسلمانان بخشی از امکانات مالی خود را وقف کردند.

عمل آنها به وقف نیز بر رفتار مسلمانان تأثیر گذاشت. وقف در جامعه دارای سه دسته کارکرد فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی است. اوقاف اگر طبق احکام اسلامی در جامعه عمل شود می‏تواند تأثیر بسزایی در حل مشکلات اجتماعی – فرهنگی و اقتصادی داشته باشد.

اولین و مهمترین کارکرد وقف از گذشته‏های دور تاکنون کارکرد فرهنگی است و در بعد اجتماعی همچون چتری بزرگ سایه‏ی خود را بر سر نیازمندان می‏گستراند. به لحاظ اقتصادی ماهیت اوقاف جنبه‏ی اقتصادی دارد و به عنوان پشتوانه‏ی قوی مالی برای دولت اسلامی مطرح است.اسلام عمل به وقف را در ردیف ایمان به خدا، رسول خدا و روز قیامت قرار داده است.

ضرورت بحث

وقف با وجود داشتن آثار فراوان اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی همواره به عنوان یک نهاد تأثیر گذار در چامعه اسلامی مطرح بوده است.اما نکته حایز اهمیت این است که به اعتقاد کارشناسان و محققان، اکنون که در کشور های اروپایی و امریکایی با الگو پذیری از ایرانیان بنیادهای خیریه تاُسیس می کنند، جای تاُسف است که ما به این مسئله کم توجهی کنیم.

ما بایدمراکز پژوهشی و تحقیقاتی فعالی رابرای گسترش آموزش فرهنگ وقف در جامعه ایجادکنیم. خیرین و افرادی که تمکن مالی دارند، برای احیای دوباره این سنت الهی تلاش می کنند و بتدریج شاهد تاُسیس و گسترش مراکز علمی و پژوهشی در این زمینه می باشند.لذا مگارنده با گردآوری مطالبی هر چند مختصر سعی کرده در راستای همین ضرورت گام بردارد.

فلسفه تأسیس و ترویج نهاد وقف در اسلام

فلسفه تأسیس و ترویج نهاد وقف در اسلام پر کردن خل‍أها و برطرف کردن نیازهای فرهنگی اجتماعی و اقتصادی در جامعه اسلامی است. از صدر اسلام تا کنون به دنبال بروز مشکلی در زندگی اجتماعی و اقتصادی،انسانهای خیّر و نیکوکار با ایجاد موقوفات و قرار دادن درآمدهای آن در جهت رفع مشکل اقدام کرده اند.

با مروری بر اسناد وقف و تاریخچه اوقاف ملاحظه می شود واقفین با دور اندیشی و بلند نظری وصف ناپذیری حتی برای رفع نیازهای به ظاهر کوچک و کم اهمیت اقدام به وقف کرده اند که مطالعه آن موجبات شگفتی و تحسین هر خواننده ای را فراهم می سازد.

برای مثال ابن بطوطه حکایت می کند که “روزی از کوچه ای در دمشق می گذشتم، غلام بچه ای را دیدم که از دست او قدحی چینی بر زمین افتاده و شکسته بود و مردم به گرد او جمع شده بودند.

یکی از آن میان به پسرک گفت خرده های قدح را برگیر و نزد متولی اوقاف ظروف ببر. غلام بچه پاره های شکسته را جمع کرد و با آن مرد نزد متولی رفت و آن خرده های ظرف را به وی نشان داد و او از درآمد موقوفه مخصوص این کار پولی برابر قدح به آن پسر داد تا قدحی مانند قدح شکسته خریده، از مضروب شدن و دشنام شنیدن از خواجه و بانوی خود رهایی یابد”.

آثار و کارکردهای فرهنگی و تربیتی وقف:

نقش وقف در توسعه ارزش های الهی و معنوی

یکی از مهمترین جنبه و اساسی ترین بعد در بحث وقف و نقش وقف در توسعه فرهنگ و تمدن اسلامی، نقش وقف در تکامل و توسعه ارزش های الهی و معنوی است.رشد ارزش های مادی و معنوی در یک جامعه به مثابه رشد، توسعه فرهنگ آن جامعه تلقی می شود و زوال ارزش های مادی و معنوی در یک جامعه به مثابه زوال فرهنگ و تمدن آن جامعه، ارزیابی می گردد.

مهمترین نقشی که وقف در توسعه فرهنگ و تمدن ایفاء می کند توسعه ای معنوی جامعه است. توسعه ی معنوی جامعه بدین مفهوم است که جامعه در بعد الهی، دینی و ارزش های معنوی خویش بیشتر از ابعاد مادی رشد می کند؛ زیرا اگر وقف را از دیدگاه انسانی و معنوی آن نگاه کنیم، وقف، عبارت است از به خدمت گرفتن ارزش ها و امکانات مادی به نفع ارزش های معنوی، به عبارت دیگر جامعه زمانی از لحاظ معنوی بیشتر رشد می کند که ارزش های مادی و امکانات مادی اش در خدمت امکانات و ارزش های معنوی اش باشد.

در عوض ارزش های معنوی زمانی در یک جامعه می میرد که ارزش های معنوی در خدمت امکانات و ارزش های مادی بوده و توانمندی های انسانی، الهی و معنوی جامعه قربانی اهداف مادی، غیر انسانی و غیر الهی گردد. روی همین جهت است که ابتذال، پوچیگری، و انکاری، فرهنگ مصرف، مادیت و بی دینی در جامعه ای رشد پیدا می کند و همگانی می گردد که همواره ارزش های الهی و معنو ی در آن به نفع ارزش های مادی قربانی می شوند.

از سوی دیگر جامعه ای که در آن ارزش های معنوی حاکم است، ارزش های مادی همیشه در خدمت ارزش های معنوی است.با توسعه وقف ثروت و سرمایه های مادی جامعه به صورت عادلانه در میان همه اقشار جامعه توزیع می گردد.با گسترش فرهنگ وقف و انفاق، مدام از تراکم و انباشتگی ثروت به دست عده، قشر یا طبقه ای خاص جلوگیری به عمل می آید.

وقف از دیدگاه انسانی به مفهوم پیروزی ارزش های معنوی در وجود انسان است و گسترش فرهنگ وقف در یک جامعه به معنای سیطره ای ارزش های معنوی بر ارزش های مادی در جامعه است.

یا به تعبیر دیگر، وقف عبارت است از استخدام امکانات مادی برای گسترش ارزش های معنوی ، انسان واقف می داند که همه ی انسان ها حق دارند تا از مزایای امکانات مادی برخوردار باشند و هیچ کس تحت هیچ عنوانی حق ندارد این حق مسلم را، از آنها، غصب نماید. انسان واقف، انسان خود آگاه است لذا انسان واقف، وقف می کند اما نه بدان خاطر؛ تا فخر بفروشد بلکه او وقف می کند تا درد جامعه را به مثابه ای ریشه کن کند و بدین گونه درد را از وجود خویش نیز بیرون سازد او فقر افراد جامعه را به مثابه ای فقیر بودن خویشتن اش تلقی می کند.

دقیقا به همین لحاظ است که نقش گسترده ای وقف در توسعه فرهنگ و تمدن اسلامی نیز درک می گردد. فرهنگ و تمدن اسلامی که بر مبنای ارزش های الهی، توحیدی، عدالت اجتماعی، رفع محرومیت و رشد معنویت در جامعه ای بشری استوار است. بنابراین با یقین می توان ادعا کرد که می توان با گسترش هر چه بیشتر فرهنگ وقف و انفاق، فرهنگ و تمدن اسلامی را توسعه داده و نظام توحیدی را به قاعده ای نظام زیست بشر تبدیل کرد.

اثرآموزشی – فرهنگی وقف:

ابعاد آموزشی و فرهنگی وقف در جوامع اسلامی بسیار گسترده است.وقف به عنوان یک منبع مستمر مالی مراکز علمی پشتوانه‏ی مردمی داشته است و چه بسیار مدارس و مراکز علمی در جهان اسلام که از طریق وقف ایجاد و گسترش یافته‏اند و بسیاری از عالمان بزرگ با استفاده از درآمدهای اوقاف توانسته‏اند به مدارج عالی علمی برسند. وقف پاسدار نشر معارف اسلامی است.

استفاده از درآمدهای وقف برای ساخت مساجد، دانشگاه‏ها، خوابگاه‏های دانشجویی، تأسیس کتابخانه‏های عمومی، برگزاری کنگره‏ی جهانی حج، مجالس عزاداری ائمه (ع)، مسابقات قرائت قرآن کریم در سطح بین‏المللی، و… از کارکردهای فرهنگی وآموزشی وقف می‏باشد.

مبارزه با تهاجم فرهنگی:

از طریق احداث و ایجاد ایجاد مراکز تفریحی و فرهنگی که باعث هدفمند شدن مسیر عمر انسان و توجه کمتر به انحرافات احتمالی می گردد. اگر افرادمالشان رادر راه هزینه تحصیل افراد محروم قرار دهند، باعث خواهد شد که این افراد بتواننداستعدادهای خود را بروز دهند.

وقف و تأثیر در توسعه علوم و فنون

از قرن دوم الی نهم هجرت، قرنهایی است که اوقاف به نهایت شکوفایی خود رسید. از جمله موقوفات در آن دوره تاریخ، جهت رشد شاخه های مختلف علوم اختصاص یافت. جرجی زیدان می گوید: « نظام الملک اولین کسی بود که در اواسط قرن پنجم هجری به واسطه ی تاسیس مدارس در ممالک اسلامی شهرت یافت و در بغداد و اصفهان و نیشابور و هرات و غیره، مدارس ساخت و همه ی این مدارس، به خصوص مدرسه ی بغداد بنام وی« مدرسه نظامیه» خوانده می شد. کتابخانه های مهمی نیز در این دوران تاسیس و در اختیار عموم گذارده شد که نخستین کتابخانه ی عمومی را خلفای عباسی در بغداد دایرکردند وآن را بست الحکمه نامیدند و کتابهای مختلف علمی را در آن جمع کردند.

وقف و اثرات تربیتی

یکی از مسائل مورد توجه مکتب اسلام گسترش عدالت اجتماعی و نجات دادن انسانها از ناامیدی و تبعیضهای گوناگون اقتصادی، اجتماعی و ایجاد قسط و عدل است. لذا در قرآن کریم بطور مکرر به آیاتی برمی خوریم که بر مساله ی نیکو کاری و احسان وکمک به فقرا و مستمندان، دستگیری مظلومان و غیره تاکید می نماید. سنت حسنه ی وقف نیز یکی از حسنات موکد و از باقیات و صالحات است که مورد تاکید آیین اسلام می باشد.

وقف و الفت بخشیدن بین دلها

وقف به عنوان شکلی از صدقات و به عنوان صدقه ای که همیشه جریان دارد به نوبه ی خود سهمی بزرگ در تالیف قلوب مردم داشته و خواهد داشت.شارع مقدس به افراد خیر و نیکومنش اجازه داده است که با یک دید وسیع جهانی همه ی انسانهای محروم و محتاج از هر رنگ و نژاد و ملیت و حتی از هر عقیده و مرام و مسلک را در نظر داشته باشند و برای رفع نیازمندیهای آنان اقدام کنند. امروز در سراسر جهان محرومان و نیازمندان فراوانی وجود دارند که با کمک و مساعدت به آنها می توان راه نفوذ فرهنگی و اعتقادی را گشود.

وقف و شاخصه های تعلیم و تربیت

نقش آموزه های فرهنگی تعلیم وتربیت اسلامی مشخص شده که پدیده ی وقف یکی از آموزه های زیباست. چه آنکه تمام آموزشگاهها و مدارس علمیه ی موقوفه و موقافات جاریه جهت تامین نیاز دانش پژوهان و همه ی موارد و انواع دیگر آن در جمع بندی تعلیم وتربیت اسلامی نقش موثری دارند.

پدیده ی وقف را که خود یکی از مصادیق بارزعمل صالح است و نشات گرفته از سیره نبوی می باشد می توان در مورد تعلیم وتربیت اسلامی از جهات مختلف مورد بررسی قرار داد.

وقف و تعاون برادری

یکی از مظاهر بزرگ اسلامی، روح اخوت برادری است خداوند متعال می فرماید: «انما المومنون اخوه» «یعنی تمام مومنین با هم برادرند» و حتی در احکام شرع هم به موضوعات اخوت و برادری برخوردهایی داریم مثل نماز جماعت، حج، اداء زکات، اداء خمس، که در اینها روح کمک کردن به همنوعان نهفته است و خواسته شده که مسلمانان گره از کار همدیگر باز کنند.

در این میان به واژه ی مقدسی مثل کلمه ی وقف بر می خوریم که روح تعاون و اخوت بطور وضوح در آن نهفته است، که واقفین خیراندیش با وقف کردند مال خود از جمله اهداف بلند مدت را این دانسته اند که گره از کار انسانی باز شود.

وقف و حفظ ارزشها

از آثار گرانقدر وقف در عرصه ی اجتماعات؛ به ویژه جوامع دینی و مذهبی، حفظ وحراست از ارزشها می باشد در پرتو اجرای این سنت نیکو و حسنه ی الهی وانسانی احکام و دستورات دین که عمل به آنها ضامن بقای بنیان های خردمندانه در جامعه می باشد، به بهترین وجه مستحکم شده و پیکره ی اجتماع را از ابتلا به آلودگیهای اخلاقی،‌ فکری، فرهنگی و سیاسی واکسینه می نماید.

وقف بستر مناسب جهت خدمت به منویات دین اسلام

دین مقدس اسلام سعی کرده است مصالح دنیوی و اخروی را در ارائه دستورات و برنامه هایی کنار هم قرار دهد که هر یک از آنها در بسیاری از برنامه های اسلام قابل مشاهده است. وقف از جمله این نوع احکام است. وقف در واقع بستری است جهت خدمت به جامعه، فرهنگ، دین و کسانی که درجامعه نیازمند هستند. شرط وقف این است که متضمن خیر باشد و این خیر هر مصداقی را می تواند داشته باشد،مکانی برای نیازمندان، طالبان علم، مسافران،گرفتاران و….

تجربه نشان داده که در طول تاریخ،وقف هایی برای مسافران صورت گرفته است، هر چند غیر مسلمانان در میان آن ها باشد و این نشان دهنده نگاه انسانی وقف است. فرهنگ وقف درجامعه امروزی بایدنمو و گسترش پیدا کند، زیراحجم رویکردبه وقف از سوی مردم نسبت به پاره ای از مقاطع تاریخ کمتر است. ما باید با تبلیغ در این مورد مسائل و قف را احیا کنیم. وقف یک مسئله منعطف است و باید با توجه به شرایط دوران آن را به خدمت گرفت تا ظرفیت خود را به تناسب امروزنشان دهد. وقف قابلیت آن راداردتا فراتر از مرزها و حدود در خدمت جامعه باشد.

وقف تبلور بخشندگی در عبادت

بدون تردید سنت حسنه وقف دراسلام از جایگاه بلند و رفیعی برخوردار است و یکی از گران بها ترین و ارزشمندترین سنت های اسلامی و نمونه اعلای باقیات و صالحات می باشد و ماندگارترین معامله در طول حیات انسانی است که در آن واقف دسترنج عمرش رادراین بانک الهی ذخیره می کند تا در عرصه قیامت از ثواب آن بهره مند شود.

وقف اموال در امور عام المنفعه تنها نام واقف آن را زنده نگه نمی دارد، بلکه ازرشهای معنوی و انسانی و مکارم اخلاق همچون نوع دوستی، نیکوکاری و تعاون را نیز در جامعه جاودانه می سازد و چرا که خوشبختی از آن کسی است که دیگران را خوشبخت سازد.

وقف یکی از احکام و برنامه هایی است که با هدف دستگیری از محرومین،تاُمین نیازهای اقتصادی و توسعه فرهنگ تشریح شده است یعنی شخص واقف قسمتی ازاموال و دارایی خود را برای استفاده دیگران ورفع نیازهای مادی و معنوی جامعه وقف می کند، چرا که افراد خیری که با رضایت خاطرو در جهت خوشنودی خداوند و خدمت به همنوعان خود اموال خویش را در راستای مسائل فرهنگی وقف می کنند، کم نیستند.

از یاد نبریم که وقف پیش از وقوع انقلاب اسلامی به موضوعی فراموش شده مبدل شده بود اما اینک نسیم جانبخش احیای سنت های اسلامی و ملی و حیاتی دوباره به این سنت پسندیده بخشیده و استقبال نیک اندیشان و نیکوکاران را بدنبال داشته است. انتشار به موقع و مناسب اخباروقف و تهیه ی گزارش از موقوفات و مؤسسات فعال در امور خیریه گام مثبت و مؤثری در گسترش فرهنگ وقف در اذهان داشته است.

آثار و  کارکردهای اجتماعی وقف:

در بعد اجتماعی وقف همچون چتری بزرگ سایه‏ی خود را بر سر تمام نیازمندان و محرومان می‏گستراند و جامعه را از فقر که عامل بسیاری از مفاسد اجتماعی، اخلاقی و سستی در ارکان دینی است، نجات می‏دهد و امکان همزیستی مسالمت‏آمیز را در محیطی مملو از اخوت و حسن ظن، که زمینه‏ساز پیشرفت و تعالی جامعه خواهد شد فراهم می‏کند.

بسیاری از خدمات اجتماعی در گذشته از طریق موقوفات ارائه می‏شده است؛ کاروانسراها، رباطها، دارالایتام و… اماکنی بودند که به شدت مورد نیاز جامعه سنتی بوده و واقفان با عنایت به این دسته از نیازهای اجتماعی اقدام به عمل وقف می‏کرده‏اند، حمایت از گروه‏های اجتماعی مانند مسافران، فقرا، کمک به ازدواج افراد بی‏بضاعت، ایجاد مراکز بهداشتی و درمانی، تأسیس پرورشگاه‏های کودکان بی‏سرپرست، ایجاد مجتمع تربیتی در مناطق محروم کشور و…

از مهمترین کارکردهای اجتماعی وقف در جامعه است.سنت حسنه وقف یکی از مصادیق بارز احسان و غیر خواهی است که انسان با بهره گیری از تعالیم انبیا آن را از دیرباز بنیان نهاده و در صحنه حیات اجتماعی به ودیعت گذارده است.

روحیه تعاون اجتماعی و سبقت در خیرات در نهاد وقف عینیت می یابد و به عمل واقف، مهر ابدیت می زند. در وقف دو بعد خود دوستی و نوع دوستی انسان به منصه ظهور می رسد. یکی از هنرهای اسلام به منظور نفوذ بیشتر کلامش در انسان استفاده از خود دوستی انسان (حب النفس) است که در آیات مختلف خطاب به انسان عنوان شده. در وقف نیز از بعد خود دوستی انسان استفاده کرده و عضویت در این نهاد را راهی می داند که در آن نام انسان و مالکیت اموال و دارایی های او تا ابد تضمین می شود ودر مواردی که مد نظر دارد عایدات آن به مصرف می رسد.

مبارزه با فقر
یکی از مهمترین کارکردها و آثار وقف نقش آن در از بین بردن فقر است که یکی از محورهای اصلی این پژوهش را تشکیل می دهد. از متون اسلامی به خوبی روشن است که اسلام خواهان زدودن همه ی جوانب و زوایای فقر در اقتصادجامعه و نیز به دنبال رفاه عمومی در حد معقول و مشروع است. اسلام برای اجرای عدالت اجتماعی، تعدیل و توزیع ثروت و ازبین بردن فقر در جامعه،قوانینی چون خمس و زکات راوضع کرده و در عین حال ثروتمندان را تشویق به خیرات کرده تا به فقرا و تهیدستان کمک شود و اغنیا و مالداران راازجمع آوری و نگهداری ثروت بر حذر داشته است.

جایگاه اجتماعی وقف

۱)از بارزترین ویژگیهای اجتماعی نظام وقف طبقاتی نبودن آن است. بدین معنا که سنت وقف همواره و برای همه ی اقشار جامعه قابل دسترس است و در انحصار یک طبقه ی خاص نبوده و نیست.

۲)نظام وقف عبارت است ازچارچوب بنیادین مسئولیتهای متقابل و همبستگی اجتماعی میان ثروتمندان ونیازمندان.

۳)نظام وقف یکی از ساز وکارهای تحقق عدالت اجتماعی و وسیله ای صلح آمیز برای توزیع مجدد در آمد بدون هرگونه اجبار و مداخله ی قدرت حاکمانه بوده و هست.

۴)وقف نقش ملموسی در ارائه ی خدمات رفاهی (بویژه در مناسبتها و حوادث و تصمیم گیریهای مهم شخصی و خانوادگی مانند ازدواج، استغال، تحصیل، برگزاری مراسم وعزا و…) دارد.

۵)وقف در حمایت از کیان خانواده که سنگ بنای جامعه است و حفظ انسجام و یکپارچگی آن از طریق حمایتهای مالی وتدارکاتی و نیز حمایت از حقوق افراد ضعیف و بیمار خانواده ها و کسانی که از توانمندیهای جسمی و روحی کمتری برخوردارند نقش مهمی ایفا کرده و می کنند.

۶)وقف فراهم کردن چارچوبی اساسی برای مشارکت مردم درامور اجتماعی است بدین معنا که تصمیم یک فرد برای نهادهای عام المنفعه (چون مدرسه بیمارستان) را به وجود می آورد.

پدیده وقف دارای حیطه گسترده ای از فعالیت و اقدام می باشد، تا جایی که اگر به درستی هدایت شود، به بسیاری از نیازها پاسخ می دهد و هیچگاه جامعه انسانی با کمبودهای اقتصادی، اجتماعی، آموزشی و فرهنگی روبرو نخواهد شد.

اما مهم این است که هم نیازها براساس اولویت در سطح افکار عمومی معرفی شود و هم ضرورت آن عینی و متناسب با عواطف و درک و توجه واقفان لحاظ گردد. البته وقف می تواند در جنبه شخصی و خانوادگی نقش داشته باشد و گاه در بعد عمومی و در جهت پرکردن خلأهای اجتماعی، که قرآن بر کارهای عمومی و همیاری و حل مشکلات و برطرف کردن نابسامانی های جامعه از طریق تعاون بر نیکی تأکید می کند.

زیرا هر چند انسان به دلیل حب فرزند و حفظ اموال خود از دست یازیدن دیگران، گاه وقف می کند، اما آنچه در این میان بیشتر ارزش دارد، و قرآن آن را ترویج می کند فرهنگ سازی برای انجام کارهای عام المنفعه و نهادینه کردن روحیه همدلی و همکاری و تشویق به تعاون و کمک به دیگران است: ” تعاونوا علی البر و التقوی و لا تعاونوا علی الاثم و العدوان و اتقوا الله ان الله شدید العقاب”(مائده /۲)و در نیکوکاری و پرهیزگاری با یکدیگر همکاری کنید و در گناه و تعدی دستیار هم نشوید و از خدا پروا کنید که خدا سخت کیفر می دهد.

” و آتی المال علی حبه ذوی القربی و الیتامی و المساکین و ابن السبیل و السائلین و فی الرقاب” ( بقره /۱۷۷) در آغاز در آیه ای می فرماید:اگر از آنچه خدا به آنان روزی داده انفاق کنند چه زیانی بر ایشان دارد. (نساء/۳۹) سپس می فرماید: ” ان الله لا یظلم مثقال ذره و ان تک حسنه یضاعفها و یوت من لدنه اجراً عظیما» ( نساء /۴۰). در حقیقت خداوند هم وزن ذره ای ستم نمی کند و اگر این ذره کار نیکی باشد آن را دو چندان می کند و از نزد خویش پاداشی بزرگ می بخشد.

مشکلات عملی اوقاف

برخی از مشکلاتی را که موجب شده است اوقاف در جوامع اسلامی نتواند نقش بالقوه خود را ایفا کند می‏توان به این شرح بر شمرد:

تعارض بین اهداف واقف و اهداف اجتماعی

در جریان وقف، واقف با وقف مال و ثروت خویش نحوه‏ی استفاده از آن را نیز تعیین می‏کند. به عبارت دیگر وقف نامه در واقع دستور العملی است که براساس آن خطوط کلی دلخواه اداره‏ی موقوفه برای متولیان و ناظرین بعدی معلوم می‏شود. از آنجا که نیت واقف و عمل بر اساس نیت واقف اهمیت فراوانی دارد و عمل بر اساس نیت او الزامی و تخطی از آن جایز نیست از این رو ممکن است در برخی از موارد بین اهدافی که واقف تعیین کرده و اهداف اجتماعی و مصالح عمومی تعارض پیش آید.

افت بهره‏وری و کارایی مؤسسات وقفی

با گذشت زمان و نبودن انگیزه‏ی مناسب برای متولیان و نداشتن صلاحیت لازم، املاک و تأسیسات وقفی کارایی خود را از دست می‏دهند و در مقایسه با موارد مشابهی که توسط بخش خصوصی اداره می‏شود بهره‏وری آن کاهش می‏یابد.

عدم امکان تغییر کاربردی به دلیل تغییر شرایط

شیوه‏ی استفاده از املاک و اراضی به ویژه در مناطق شهری ثابت نیست و با گذشت زمان کاربری آنها تغییر می‏یابد. در برخی از موارد ممکن است موقعیت مکانی مطلوب‏تر و ارزش بالاتری کسب کند و در موارد دیگری ممکن است مطلوبیت مکانی خود را از دست بدهد، بنابراین ثابت بودن نوع استفاده، با استفاده‏ی بهینه از آنها تعارض می‏یابد.

راههای عملی برای بهبود کارکرد وقف در جامعه

مهم ترین راه برای برگرداندن وقف به جایگاه اصلی و کاراتر شدن آن، جهت دهی و آگاهی دادن به واقفان توسط دولت در راستای برآورده ساختن مشکلات و نیازهای اجتماع است. تنها در این صورت است که آثار مبارک وقف در جامعه ظاهر شده و نظام اسلامی راه رشد و توسعه و سعادت را طی خواهد کرد.

البته مشکل توسعه نیافتگی کشور ما خود را در اداره موقوفات نیز نشان می دهد. عدم وجود مدیریت کارا و خلاق در جهت افزایش بهره وری موقوفات، عدم نظارت دقیق بر عملکرد ادارات اوقاف. عدم وجود اطلاع رسانی شفاف و دقیق جهت تنویر افکار عمومی و … از جمله مسایلی است که در صورت حل شدن آنها اولاً بهره وری موقوفات افزایش می یابد و ثانیاً مردم از عملکرد سازمان اوقاف اطمینان یافته و با میل بیشتری موقوفات خود را به دست سازمان اوقاف می سپارند.

راه کارهای عمومی برای گسترش وقف

۱)هر چند عمل وقف عملی شخصی و اختصاصی به حساب می آید ولی تشویق افراد به این امر و تفهیم کردن مزایای اجتماعی و اقتصادی نهفته در آن می تواند در گسترش و اشاعه این عمل خدا پسندانه موثر باشد. بنابر این امر تبلیغ و آموزش احکام و آثار وقف باید مورد توجه خاص قرار گیرد و باید به دنبال راههایی موثر و کار ساز برای تعیین جایگاه وقف در اجتماع و ساختن انسانهای علاقه مند به وقف بود.

۲)هر عمل خیری که به قصد و نیت رضایت الهی صورت پذیرد محترم شمرده می شود ولی جهت بخشیدن و تعریف دقیق از چگونگی و نحوه ارائه عمل خیر می تواند در افزایش آثار مثبت و نتایج حاصله از آن تأثیر بسزایی داشته باشد

.
۳)قالب و چارچوب کنونی وقف نیازمند بازنگری اساسی است. منحصر کردن عمل وقف به برخی امور خاص از شعاع تأثیر و فواید مورد انتظار آن خواهد کاست. زمینه های فراوانی را می توان یافت که وقف می تواند در آنها وارد گردد و یا با آنها مرتبط شود.

۴)وقف مربوط به طبقه ای خاص و یا مقطع سنی خاص نیست. باید زمینه ای ایجاد کرد تا برخلاف فضای حاکم فعلی تمامی طبقات و اقشار مردم و در هر گروه سنی امکان و استعداد انجام این عمل خداپسندانه را داشته باشند.

۵)ارج نهادن به مقام و منزلت اشخاص پیشقدم در امر وقف از اهم واجبات و از وظایف مهم سازمان های مرتبط با امر وقف است. اگر اشخاص وقف کننده به واسطه عمل نیکشان به نحوی مناسب و شایسته مورد اکرام و تقدیر قرار گیرند انگیزه و اشتیاق مبادرت به این عمل در نزد افراد دیگر نیز تقویت خواهد شد و در گسترش این سنت خدا پسندانه موثر خواهد بود.

۶)هموار کردن موانع موجود در امر وقف، مرتفع کردن مشکلات قانونی و حقوقی در این ارتباط و آسان کردن شرایط و تشریفات رسمی مرتبط با موقوفات، از عوامل موثر در بسط و رواج سنت وقف در جامعه ارزیابی می‌شوند.

راهکارهای ترویج فرهنگ وقف‏ در جامعه

برای شکوفایی وقف در جامعه باید فرهنگ وقف را ترویج کرد. برای این منظور، تنها یک نهاد یا ارگان مسؤول نیست بلکه همه‏ی دستگاه‏های تبلیغی و اجرایی کشور موظف‏اند تا در جهت اعتلای فرهنگ وقف در جامعه با یکدیگر همکاری کرده و زمینه‏های شکوفایی آن را فراهم آورند. هر چند عمل به وقف از سوی مردم مهمترین راه گسترش فرهنگ وقف است اما باید توجه داشت که مردم نیازمند راهنمایی و آموزش‏های دینی عملی در این زمینه هستند.

از این‏رو مسؤولان کشور به ویژه دست اندرکاران امور مذهبی و فرهنگی می‏توانند با یک برنامه‏ریزی صحیح و سیاست اصولی در جهت‏دهی افکار عمومی به سمت فرهنگ وقف مؤثر باشند.آثار مثبت وقف در زمینه‏های اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی در جامعه ایجاب می‏کند که در گسترش وقف تلاش جدی داشته باشیم. چرا که اگر به این سنت حسنه عمل شود بسیاری از مشکلات فعلی جامعه‏ی ما قابل حل خواهد بود.

سازمان اوقاف و امور خیریه، مبلغان دین، ائمه‏ی جمعه و جماعات، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان تبلیغات اسلامی، سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، وزارت علوم تحقیقات و فناوری، وزارت آموزش و پرورش، سازمان صدا و سیما، وزارت کشور و مجلس شورای اسلامی از جمله نهادها و وزارتخانه‏هایی هستند که در چگونگی ترویج و اشاعه‏ی فرهنگ وقف در جامعه نقش اساسی دارند.:

نقش مهم سازمان اوقاف و امور خیریه‏ در گسترش وقف

۱)یکی از دلایل استقبال کم مردم از اوقاف و وقف کردن، عدم آگاهی مردم نسبت به جایگاه وقف در اسلام و جایگاه اوقاف در جامعه است. مردم هنوز به حرمت خاص وقف آگاه نیستند. از سوی دیگر، مردم با مسایل و موارد مصرف اوقاف آشنا نیستند. بنابراین، سازمان اوقاف باید با انتشار کتاب یا مجله و یا از طریق مبلغان دینی جایگاه و اهمیت وقف را در جامعه مشخص کند تا زمینه‏ی گرایش مرم به وقف فراهم آید.

۲)ایجاد واحدی به نام امور بین‏الملل در سازمان اوقاف به منظور ارتباط با کشورهای اسلامی جهت بهره‏گیری از تجربیات آنها در زمینه‏ی وقف و بیان آن برای مردم ضروری است زیرا بسیاری از مردم کشورمان از نهاد اوقاف در کشورهای اسلامی و تأثیر آن در آن جوامع آگاهی ندارند. بدیهی است که اطلاع رسانی در این زمینه می‏تواند در گرایش مردم به سمت اوقاف مؤثر واقع شود.

۳)نامگذاری یک دهه از ماه سال به نام دهه‏ی اوقاف؛ در این دهه با برپایی نمایشگاه در زمینه‏ی اوقاف، برگزاری مسابقات ویژه‏ی وقف، انجام سخنرانی‏ها در مساجد، مدارس و دانشگاه‏های کشور، معرفی واقفان به مردم و… مردم را با اوقاف بیشتر آشنا کنند

۴)تهیه‏ی کتاب در زمینه‏ی معرفی منابع تحقیقی درباره‏ی وقف (کتاب‏شناسی وقف) با همکاری وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی؛ متأسفانه در کشور ما درباره‏ی وقف کمتر تحقیق و مطالعه شده است و این نیز به دلیل عدم دسترسی محققان به منابع در این زمینه می‏باشد. انجام تحقیق و مطالعه درباره‏ی اوقاف به گسترش فرهنگ وقف در جامعه کمک می‏کند.

۵)برگزاری مسابقه در زمینه‏ی وقف و در نظر گرفتن جوایز برای برندگان آن به منظور آشنایی مردم با وقف، تاریخچه‏ی وقف و مصارف وقف از طریق مطبوعات و سازمان صدا و سیما؛

۶)تهیه‏ی آرم مشخص برای سازمان اوقاف و امور خیریه تا اینکه مردم به اهمیت و جایگاه اوقاف در کشور پی ببرند؛

۷)تشویق واقفان کوچک برای اینکه کم‏کم حس وقف کردن در مردم به وجود آید؛

۸)معرفی واقفان گذشته و حال در قالب یک کتاب یا مجله یا مطبوعات؛ به خاطر اینکه انگیزه‏ی وقف کردن در مردم پدید آید و بدانند که انجام کارهای خیر توسط آنها مورد تقدیر جامعه و مسؤولان است؛

۹)نظارت بر حسن اجرای وقف در جامعه؛

۱۰)حذف مستأجر کل از سوی سازمان اوقاف؛ اوقاف مستأجر جزء را بپذیرد تا قشر وسیعی از جامعه از مزایای اوقاف بهره‏مند شوند و مردم با مشاهده‏ی فواید مستأجر در می‏یابند که این درآمدها متوجه اقشار زیادی از جامعه می‏شود نسبت به وقف و اوقاف تمایل مثبت نشان می‏دهند؛

۱۱)جمع‏آوری و نگارش اندیشه وقف کنندگان و انگیزه‏های واقف از وقف به صورت کتاب و یا مقاله و درج آن در مطبوعات کشور؛

۱۲)تشکیل انجمن جنبش وقف‏گرایی در کشور و فعالیت و تبلیغ در زمینه‏ی وقف از سوی این انجمن؛

۱۳)تهیه‏ی فهرست کامل موقوفات کشور از سوی سازمان اوقاف و معرفی آنها به مردم از طریق صدا و سیما، مطبوعات و یا گنجاندن آن در کتاب بینش اسلامی برای آشنایی دانش‏آموزان با موقوفات کشور. این کار باعث می‏شود که بذر گرایش به اوقاف در سنین پایین در ذهن دانش‏آموزان به وجود آید و در آینده نسبت به این سنت نبوی بی‏تفاوت نباشند. متأسفانه بسیاری از تحصیل کرده‏های جامعه‏ی ما هنوز با پدیده‏ی وقف آشنا نبوده و کمترین اطلاعی درباره‏ی آن ندارند؛

۱۴)تشکیل هیأت امنای بنیادهای وقفی در سطح کشور متشکل از شخصیت‏های محلی برای نظارت بر حسن اجرای قوانین اوقاف و نیز ارشاد مردم در زمینه موقوفات؛

۱۵)برگزاری همآیش در زمینه‏ی وقف در یکی از استان‏های کشور و یا در دانشگاه‏های کشور به طور مداوم هر سال و امتیاز قایل شدن برای واقف از دیگر برنامه‏های سازمان اوقاف در جهت گسترش فرهنگ وقف می‏باشد.

نقش صدا و سیما در گسترش وقف

متأسفانه اطلاع‏رسانی درباره‏ی فواید و کارکردهای وقف در جامعه از سوی صدا و سیما بسیار ضعیف است. در تلویزیون ما انواع پفک نمکی تبلیغ می‏شود ولی درباره‏ی وقف هیچ کاری صورت نگرفته است. در این زمینه سازمان صدا و سیما موظف به اجرای این موارد می‏باشد:

۱)معرفی واقفان از طریق سیما، مصاحبه با آنها، تهیه‏ی سریال تلویزیونی از زندگی واقفان بزرگ تا به عنوان الگو در جامعه مطرح شوند و تشویقی برای کسانی که به وقف اهمیت می‏دهند باشد؛

۲)نقل آرای مذاهب فقهی اسلامی در مسایل مربوط به وقف از طریق برنامه‏های تلویزیونی؛ مثلا در برنامه‏ی »درس‏هایی از قرآن« لااقل به موضوع وقف نیز اشاره شود؛

۳)تهیه‏ی فیلم و سرود درباره‏ی وقف؛

۴)آموزش به مردم در زمینه‏ی وقف و اینکه چه چیزی را برای چه وقف کنند. این آموزش می‏تواند هفته‏ای یک شب به مدت بیست دقیقه در یکی از شبکه‏ها پخش شود. در این برنامه با دعوت از مدرسان حوزه‏ی علمیه‏ی قم و مراجع تقلید فواید، مقاصد و نحوه‏ی اجرا و مصارف وقف را برای مردم مشخص کنند؛

۵)تهیه‏ی فیلم از موقوفات کشورهای اسلامی به منظور آشنایی مردم با کارکردهای وقف در آن کشورها؛

دسته‌بندی نشده

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *