اهمیت کار از دیدگاه اسلام و تأثیر آن بر زندگی انسان

از منظر اسلام کار نه تنها به عنوان تأمین زندگی و استقلال اقتصادی و رهایی از وابستگی به بیگانگان ضروری است بلکه به عنوان بهترین عبادت و مقدس­ترین جهاد مورد تأکید و سفارش قرار گرفته است.کار، هم بر سلامت جسم انسان اثر گذار است و هم بر سلامت روح او؛ با سلامت فرد قطعاً سلامت جامعه نیز تضمین می­گردد و این تأثیر غیر قابل انکار است.

کار علاوه بر فقرزدایی از جامعه موجب رشد و شکوفایی اقتصادی جامعه نیز می­شود. در واقع کار جوهره انسان است و همین کار معقول و جهاد علمی آدمی است که او را از دیگر مخلوقات متمایز ساخته است.

مقدمه
یکی از مقدس­ترین واژه­هایی که در متون اسلامی مورد استفاده قرار گرفته، واژه کار می­باشد. درقرآن و سنت، افرادی که در زمین و دریا با استفاده از مواهب الهی برای کسب روزی حلال تلاش می­کنند ستوده شده و با کسانی که در راه خدا جهاد می کنند برابر شمرده شده­اند و در مقابل از افراد بیکار و تنبل به عنوان افرادی کم ارزش وغیر قابل اعتماد و دور از رحمت حق یاد شده است.

نویسنده بر آن است که اهمیت کار را در اسلام بیان کرده و تأثیرات آن را بر زندگی انسان مورد بررسی قرار دهد.کار هم بر زندگی فردی انسان اثرگذار است و هم بر زندگی اجتماعی او تأثیرات مثبتی دارد. علاوه بر این که خداوند در قرآن با بیان کار و تلاش انبیای الهی، ارزش و اهمیت کار و تأثیر آن بر زندگی انسان را به خوبی تبیین کرده است منابع دینی ما نیز مملو از روایاتی است که به این امر تأکید فراوان کرده و آن را از بهترین و ارزشمندترین عبادت­ها شمرده است.

تعریف کار

کار از نظر لغوی به معنای فعل و عمل و کردار انسان استو در اصطلاح،فعل یا همان انجام دادن هر تلاش و کوششی است که «با قصد» یا «بی قصد» انجام می گیرد.

از سخنان حضرت علی(ع)نیز می­توان چنین فهم نمود که کار عبارت است از تلاش و کوشش انسان­ها برای آماده کردن زاد و توشه آخرت در طول دوران زندگی در دنیای مادی امروزه واژه «کار» به فعالیتی نسبتاً دائمی که به تولید کالا یا خدمات می­انجامد و به آن دستمزدی تعلق می­گیرد اطلاق می­شود.کار با این تعریف دارای سه خصوصیت است نخست این که باید مبتنی بر فعالیت فکری و بدنی باشد دوم این­که از طریق کار، کالایی تولید شود و یا خدمتی عرضه گردد و سومین خصوصیت لزوم پرداخت دستمزد در قبال انجام کار است.

کاربرد واژه کار در قرآن

در قرآن، عمل و کار به عنوان یک تعهد و تکلیف اسلامی به دو صورت مطرح گشته است:
اول:به صورت عام که هرگونه حرکت و تلاش را در بر می­گیرد اعم از این­که اقتصادی باشد یا عبادی یا فرهنگی یا سیاسی و . . . مانند آیه «وَ أَن لَّیْسَ لِلْانسَانِ إِلَّا مَا سَعَى‏؛ وَ أَنَّ سَعْیَهُ سَوْفَ یُرَى‏؛ ( و اینکه انسان به جز کار و تلاشش سرمایه‏اى ندارد؟ و این­که نزد وى سعى خود را خواهد دید؟) »

دوم: به صورت خاص یعنی کار اقتصادی؛ در برخی آیات الهی از کار و کوشش فقط کار اقتصادی اراده شده است مانند: «وَ جَعَلْنَا فِیهَا جَنَّاتٍ مِّن نخَّیلٍ وَ أَعْنَابٍ وَ فَجَّرْنَا فِیهَا مِنَ الْعُیُونِ؛ لِیَأْکُلُواْ مِن ثَمَرِهِ وَ مَا عَمِلَتْهُ أَیْدِیهِمْ أَ فَلَا یَشْکُرُونَ؛ و در آن باغها و نخل­ها و انگورها قرار دادیم و در آن چشمه‏هایى روانکردیم؛ تا مردم از ثمره آن و کارهاى خود برخوردار شوند آیا باز هم شکرگزارى نمى‏کنند؟»

حکمت کار

در وجوب تکوینی و تشریعی کار، حکمت بزرگی وجود دارد که امام صادق uآن را بیان فرموده است:«و لو کُفِیَ الناس کل ما یحتاجون الیه لما تهنّئوا بالعیش و لا وجدوا له لذه؛اگر مردمان هر چه را می­خواستند حاضر و آماده در اختیار داشتند زندگی برای آنان گوارا نمی­شد و لذتی از آن نمی­بردند»

لذت بردن حقیقی از زندگی برای انسان از راه کار و کوشش حاصل می­شود و این امر در ساختن فرد و اجتماع بسیار مهم است به گونه­ای که پیشرفت هر ملت وابسته به آن است.

بنابر این لازم است که برای آن برنامه­ریزی شود و آموختن را در برنامه­های تعلیمی و تربیتی نوجوانان بگنجانند تا آنان دوستدار کار تربیت شوند و وجودشان با کار و عشق به کار کردن ممزوج گردد. انسان تنبل و بیکاره ارتباط فیزیکی خود را ـاز لحاظ فکری و بدنی ـ با جهان و آنچه در آن است قطع می­کند و خود را با عالم بیگانه می­یابد همچنین نسبتبه امکانات و مواهب خویش نیز احساس بیگانگی می­نماید از این رو از زندگی به صورتی واقعی و درهم تنیده با واقعیت انسان و زندگی او و هماهنگ با طبیعت خلاق اجتماع بشری لذتی نمی­برد.

ارزش و اهمیت کار

ار در اسلام دارای جایگاه ویژه­ای است و نوعی عبادت به شمار می­آید چنان­که روایت کرده­اند روزی رسول خدا(ص)با جمعی از اصحاب در محلی حضور داشتند در آن میان چشمان آنان به جوانی نیرومند و زیبا اندام افتاد که در اول صبح به کار اشتغال داشت یاران پیامبر(ص) گفتند:

اگر این جوان نیرومند نیرو و انرژی خود را در راه خدا مصرف می­کرد چقدر شایسته ستایش بود. حضرت فرمودند: این سخن را مگویید اگر این جوان برای تأمین معاش می­کوشد و انگیزه او بی نیازی از دیگران است در راه خدا قدم برداشته و اگر هدف او پذیرایی از پدر ومادر ناتوان خود باشد باز هم در راه خدا کار می­کند. اگر هم مقصود او سرو سامان دادن به خانواده و فرزندانش باشد، او به راه خدا رفته و انگیزه مقدسی دارد.

هم چنین رسول خدا(ص)سعی و تلاش انسان برای تأمین معاش زندگی را با جهاد مجاهد مساوی دانسته و فرموده است: «الکاد علی عیاله کالمجاهد فی سبیل الله»

اهمیت کار در مکتب اسلام به حدی است که بعد از وجوب نماز که ستون دین اسلام است به وجوب کار اشاره شده است چنان که امام صادق(ص)از رسول گرامی اسلام(ص)روایت می­کند :«طلب الکسب فریضه بعد الفریضه»پس از نماز واجب، کار کردن و داشتن کسب و کار واجب است.

البته کار با قید حلال بودن تحت حکم وجوب قرار می­گیرد و رسول خدا(ص)در روایتی دیگر به این مهم اشاره کرده و فرموده اند:«طلب الحلال فریضه علی کل مسلم و مسلمه»و برای کار کردن زمان خاصی معین نفرموده اند امام علی علیه السلام فرمودند: «فی کل وقت عمل»در هر وقتی باید کار کرد. چه بسا که مردمان به علت کمی وقت در روز یا شدت گرما نیازمند آن می شوند که در شب نیز کار کنند و یا برخی کارها به طور شبانه روزی باید انجام گردد که محدود کردن آن به زمان خاصی نه در جریان زندگی جایگاهی دارد و نه درسخنان پیشوایان دین.

الف- ارزش کار در زندگی فردی انسان

ارزش طبیعی کار

کار به همکاری آدمی با طبیعت و لمس کردن قوانین آن می انجامد تا از این راه مواهب طبیعی را استخراج کند و با رموز طبیعت انس گیرد پس انسان –با کار خود- به همکاری با طبیعت و مظاهر و نمودهای آن بر می­خیزد و طبیعت نیز با انسان همکاری می­کند و در او آثار مثبت بزرگی پدید می­آورد کهسبب پرورده شدن و گسترش یافتن افق­های وجودی انسان و تجارب او می­شود.

انسان در ضمن کار چیزهایی را کشف می­کند که پیش از آن برای وی مکشوف نبوده است. پس کار، آموزشگاه شناخت و تجربه است چون که چیزهایی را که نمی­دانسته است به او می­آموزد و برای او از روی قوانین طبیعت پرده بر می­دارد و همچون عقل عملی نیرومندی می­شود که به وسیله آن بر آفاق تسلط پیدا می­کند زیرا که چشمان وی بر روی طبیعت و آنچه در آن است باز می­گردد و از تلاش­های سنگین و افزار و ادوات دقیقی که برای بهره برداری از طبیعت و مسخر کردن آن ضرورت دارد آگاه می­شود و از این راه پیوندهای ثانوی و اسرار پیچیده موجود در جهان برای انسان مکشوف می­گردد که چه بسا بدون پرداختن به کار اکتشاف آنها غیر ممکن می کرد.

بنابر این می­توان چنین گفت که علم حاصل شده برای بشر از راه کار و تلاش مستقیم از روزگار دیرین تا هم اکنون ارزشی دارد که نباید در زندگی انسان و تکامل شگفت انگیز آن کم اهمیت شمرده شود.

ارزش اخلاقی کار

کار، فرد را از بیکاری و تنبلی جدا کرده و انگیزه سعی و کوشش رادر آدمی زنده می­سازد و باعث تربیت اخلاقی و پرورش شخصیت فرد می گردد. کارکیمیاست و مس وجود انسان را به طلا تبدیل می نماید. انسان مجاهد با دوری از بیکاریفاسد کننده، خود را به تعالی اخلاقی و جهاد معنوی نزدیک می­سازد.

ارزش عبادی کار

اسلام کار و طلب روزی حلال را بالاترین عبادت، معرفی نموده است چنان­که پیامبراکرم(ص) می‌فرماید: «العباده سبعون جزاً افضلها طلب الحلال». عبادت هفتاد جزء دارد برترین آنها کار و کوشش برای بدست آوردن روزیحلال است.

شخصی می­گوید: دیدم امام باقر(ع)مشغول کار است و در اثر شدتکار، عرق از پیشانی مبارکش می ریزد، با خود گفتم: این مرد بعید است جانشین امامسجاد(ع)باشد، او چقدر حریص به دنیا است که این اندازه خود را در راه آن به زحمتانداخته است! به منظور موعظه و نصیحت او، به حضورش رفتم، به او گفتم: خدا تو رااصلاح کند، تو از بزرگان قریش هستی، در این ساعات گرم و آتشین روز، خود را برایدنیا به زحمت انداخته ای؟! اگر اجل فرا رسد، جواب خدا را چه خواهی داد؟!

حضرت بعد از شنیدن سخنان من فرمود: اگر مرگ در این حال فرا رسد،به خدا قسم من در حال اطاعت خدا هستم و به این وسیله می­خواهم خود را از منت تو ومردم حفظ کنم. راوی گفت: من می­خواستم تو را موعظه کنم ولی تو من را موعظه و هدایتنمودی
در این روایت نکات درس آموز و فرهنگ سازی مشاهده می­شود:اول:حضرت کار را اطاعت خداوند می­داند دوم:کار را مایه افتخار و بندگی معرفی می­کند سوم:با توجه به این که معصومین علیهم السلام به شدت از قسم خوردن پرهیز می­کردند برای تصحیح اندیشه افراد در مورد ارزش کار قسم یاد می­کند.

ارزش کار در زندگی اجتماعی انسان

یکی از رکن­های اساسی در زندگی اجتماعی، کار و کوششانسان­ها می باشد. کار و فعالیت در جامعه دارای نقش و کارکرد اساسی است. کار وتلاش، یک جامعه را به مرزهای توسعه و ترقی نزدیک ساخته و باعث آبادانی و رشد آنسرزمین می­شود.

کار و تلاش یک ضرورت اجتماعی است و کارگر با نتیجه کار و تولید خویش هم به اجتماع سود می­رساند و هم خود از کارها و تولیدات خود و دیگران بهره می­برد بدین گونه از رکود و سکون و مهمل بودن و از مردمان دور بودن بیرون می­آید و به حرکت و فعالیت و تحمل رنج و انس گرفتن با دیگران دست می­یابد بنابر این بار خود را بردوش دیگران نمی­گذارد و از مردمان جدا نمی­ماند. چنین انسانی احساس امید می­کند و به آینده همچون فردی امیدوار و با نشاط می­نگرد و از چنگال نومیدی و اهمال و بیهودگی و تکرار ملال انگیز و دیگر آثار منفی بیکاری و مفاسد فراغت رهایی پیدا می­کند. این همان چیزی است که امام صادق(ص) به آن اشاره می­فرماید:«و هکذا الانسان لو خلا من الشغل لخرج من الاشر و العبث و البطر إلی ما یعظم ضرره علیه وعلی من قرب منه و اعتبر ذلک بمن نشأ فی الجده و رفاهیه العیش و الترفه و الکفایه و ما یخرجه ذلک إلیه»

بدین گونه اگر انسان از پرداختن به کاری آسوده باشد (و بدون کار زندگیش تأمین گردد)، از ناسپاسی و سرمستی به جایی می­رسد که زیان آن برای او و نزدیکانش بس بزرگ خواهد بود؛ مثلاً کسی را در نظر بگیرید که در دارایی و آسایش و رفاه زدگی و دسترس داشتن به همه چیز بزرگ شده است و سرانجام کارش به کجا کشیده است».

اهمیت کار در سیره پیامبران و اوصیای دین

یکی از مهم­ترین عوامل رشد و تربیت و تکامل انسان، وجود الگو و نمونه رفتاری است .اولیای الهی به عنوان الگوهای تربیت شده الهی نقش خود را به بهترین وجه ایفا می­کنند. روشن است که در میان عوامل تربیتی موجود برای انسان، رفتار و عمل آدمی بیشترین تأثیر را بر انسان می­گذارد.اولیای الهی علاوه بر سخنانشان که حجت است، منش، رفتار و شیوه زندگی آنان نیز برای انسان­ها حجت است.

انبیاء و رهبران دینی همواره به کار و کوشش مشغول بودند و در این زمینه الگوی عملی مسلمانان بودند به نحوی که پیامبر اکرم(ص)خود به تجارت و سفرهای بازرگانی اشتغال داشته است و حتی قبل از نبوت نماینده حضرت خدیجه سلام الله علیها در امور تجاری بوده است.

رسول خدا(ص) درکنار مسلمانان درساخت مسجد مدینه شرکت داشتند،و سنگ ها را همانند دیگران حمل می­کردند، در جنگ احزاب درحفر خندق با مسلمانانمشارکت داشته و کلنگ می­زدند. درمسافرت­های دسته جمعی که کارهاتقسیم می­شد، او نیز کاری را به عهده می­گرفت و گاه برای پختن غذا هیزم جمع می­کرد. حتی در داخل خانه نیز همسرانش را یاری می­داد.

در بعضی از روایات هم این واقعیت وجود دارد که ائمه علیهم السلام تنها برای به دست آوردن سود و نه برای تامین نیاز زندگی، افرادی را برای تجارت از طرف خود گمارده‌اند حضرت علی(ع)در کنار پرداختن به امور دینی، اجتماعی و سیاسی مسلمانان، به فعالیت‌های اقتصادی در نخلستان و باغ‌ها نیز اقدام می‌نمودند. حضرت امام صادق(ع)نیز با اینکه درزمینه گسترش علم و دانش فعالیت می نمودند، به کشاورزی و کار در مزرعه نیز میپرداختند. امام کاظم(ع) نیز در مزرعه خودشان به فعالیت مشغول بودند.

پیشوایان دینی و امامان معصوم، مسلمانان را از بیکاری و تنبلیپرهیز می دادند. ایشان همواره یاران و اصحاب خود را به کار و کوشش دعوت نموده و ازتنبلی و سربار دیگران بودن برحذر میداشتند. بیکاری و تنبلی باعث می شود تا انساننتواند نیازها و خواسته های خود را تأمین نماید و سربار دیگران می گردد رسول اکرم(ص)به یارانش فرمودند: «ملعون من القی کلّه، علی النّاس؛ هر کس بار زندگی خود را بردوش مردم اندازد، از رحمت الهی به دور است.»

تأثیر کار بر زندگی انسان

الف- آثار فردی
کار تأثیرات مثبتی بر جسم و روح انسان دارد و موجبات پیشرفت و کمال آدمی را فراهم می­آورد از جمله این آثار عبارتند از:

تأثیر کار بر سلامت جسم

کار یکی از عوامل مهم درایجاد و حفظ سلامت جسمانی و روانی انسان است و در نتیجه به صورت غیر مستقیم ضامن پیشگیری از بسیاری از بیماری­های جسمی، روحی و اخلاقی خواهد بود. بنابر این برای آنان که خواهان روان و بدنی سالم هستند کار و تحرک و فعالیّت نسخه­ای شفا بخش است.

چنان­که حضرت علی(ع)فرموده است:«من یعمل یزدد قوه،من یقصر فی العمل یزدد فتره»هر کس کار کند نیرویش افزون­تر می­شود و هر که در کار کردن کوتاهی نماید سستی او افزایش می­یابد. گفتنی است با داشتن جسم سالم زمینه برای روح و عقلی سالم نیز آماده می­شود همان­گونه که در مقابل، جسم بیمار و ناسالم می­تواند بستری برای بسیاری از ناهنجاری­های اخلاقی و روانی باشد کار یکی از عوامل مهم سلامتی جسم و روح است.

افزایش احساس عزت و شخصیت

یکی از مهم ترین تأثیرات شگرف کار در مسأله شخصیت سازی آن نهفته است. انسان­ها از نگاه قرآن همانند هیولای نخستین و ماده ابتدایی هستند که قابلیت پذیرش هر گونه تغییر و تحولی را دارند و به فعلیت­های مختلف می رسند.

قوه اختیار و استعداد تغییر و تحول در آدمی است که او را از سایر موجودات متمایز می­سازد. از این رو استاد علامه حسن زاده آملی انسان را جنس الاجناس می­داند که قابلیت تبدیل و تحول به هر ماهیت نوعی را می­یابد.

بر اساس تعابیر روائی، روح انسان وجودی الهی دارد و در ابتدا همانند لوح سفیدی است که هیچ نقطه تاریکی در وجود او نیست ولی رفته رفته با اعمال و کارهایی که با اختیارخود انجام می­دهد بر درخشانی یا تاریکی آن می­افزاید. با هر کار خطا، نقطه تاریکی روی آن پدیدار می شود تا جایی که سیاه می شود و قابلیت های خود را از دست می­دهد.

از جمله نتایجی که کار به دنبال دارد افزایش عزت و شخصیت آدمی است و بالاترین بی نیازی بنابه فرموده پیامبر(ص) عزت نفس استبدیهی است که هر چیزی که باعث محترم شدن شخصیت انسان در نظر خودش و دیگران باشد، شایسته تکریم و تعظیم است و به همین دلیل است که در اسلام کار مورد احترام و شایسته تکریم است.

خداوند در آیاتی از قرآن به صراحت از شاکله و شخصیت وجودی انسان که با عمل ساخته می­شود سخن می گوید و تأکید می کند که رفتارهای آینده آدمی نیز بر اساس همین شخصیت و شاکله وجودی بنا نهاده می شود. آنجا که می فرماید:« تِلْکَ أُمَّهٌ قَدْ خَلَتْ لَهَا مَا کَسَبَتْ وَ لَکُم مَّا کَسَبْتُمْ وَ لَا تُسَألُونَ عَمَّا کاَنُواْ یَعْمَلُون‏؛بهر حال آنها امتى بودند و رفتند و هر چه کردند براى خود کردند شما هم هر چه بکنید براى خود مى‏کنید شما از آنچه آنان مى‏کردند بازخواست نخواهید شد.»

معلی ‌بن خنیس می‌گوید: امام صادق(ع) مرا دید که دیر به بازار برای انجام کار خود می‌روم فرمود:«اعذ الی عزک، صبح زود بطرف عزت و بزرگی خود بیرون برو». برخلاف کسانی که کار را برای خود ننگ می‌دانند یا بهکارگر به چشم حقارت نگاه می‌کنند، رئیس مذهب شیعه، کار را سبب و عزت کارگر می‌ شمرد.

کسب آرامش و آسایش

شهید مطهری تمرکز خیال را موجب انضباط فکری و توفیق­های ناشی از آن می­داند که در واقع ناشی از کار و کنده شدن از افکار پراکنده و بیهوده است.انسان همواره در پی بدست آوردن آرامش و آسایش در زندگی خویش است. برای رسیدن به این منظور از هیچ کاری فرو گذار نمی­کند.

از آنجا که انسان­ها میل به جاودانگی دارند همواره در پی سعادتی ابدی و پایدارند، سعادتی که سرشار از آرامشی ابدی و تمام ناشدنی باشد. از نظر قرآن ریشه هر سعادتی در اندیشه و کار آدمی نهفته است. انسان برای رسیدن به آن باید در مسیر درست گام بردارد. از آنجا که جامعه از تک تک افراد تشکیل شده، رابطه فرد با جامعه رابطه ای مستقیم و تنگاتنگ است.

خداوند در آیه ۱۱۲ سوره نحل با ارائه مثالی این معنا را گوشزد می­کند که آرامش و آسایش جوامع در گرو اندیشه و کار نیک است، زیرا در شرایطی آرامش و امنیت به جامعه باز می­گردد که همه انسان­ها در مسیر درست بیاندیشد ورزند و کار کنند تا در نتیجه برکات از آسمان و زمین به سوی ایشان روانه شود.

«وَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا قَرْیَهً کَانَتْ ءَامِنَهً مُّطْمَئنَّهً یَأْتِیهَا رِزْقُهَا رَغَدًا مِّن کلُ‏ِّ مَکاَنٍ فَکَفَرَتْ بِأَنْعُمِ اللَّهِ فَأَذَاقَهَا اللَّهُ لِبَاسَ الْجُوعِ وَ الْخَوْفِ بِمَا کَانُواْ یَصْنَعُون‏؛ خدا مثلى مى‏زند، سرزمینی که امن و آرام بود و روزیش از هر طرف به فراوانى مى‏رسید آن گاه منکر نعمت­هاى خدا شدند و خدا به سزاى اعمالى که مى‏کردند پرده گرسنگى و ترس بر آنها کشید .

تمرکز خیال

کار و فعالیت موجب سرگرمی فکری است یعنی فکر انسان متوجه اصلاح کار خویش است و این به نوبه خود دو نتیجه دارد یکی اینکه دیگر مجالی برای فعالیت قوه خیال و هوسهای شیطانی باقی نمی­ماند و دیگر اینکه فکر انسان عادت می­کند که همواره منظم کار کند از بی انتظامی و پریدن از شاخه به شاخه ای دیگر خلاص شود.

بدیهی است که از اصول شخصیت آدمی همان استواری و استحکام و انتظام فکر اوست علاوه بر اینها کار و فعالیت و به مصرف رسیدن درست انرژیهای ذخیره بدن، به روح، صفا و به دل، نرمی و خشوع می­دهد و بر عکسِ بیکاری، موجب کدورت و تاریکی روح را فراهم آورد و موجب قساوت و سختی دل می شود چنانکه امام صادق(ع) به آن اشاره فرموده است:«. . .و کان الناس أیضاً یصیرون بالفراغ إلی غایهالاشر و البطر حتی یکثر الفساد و یظهر الفواحش»

«اگر کار نمی بود و ضرورت نمی داشت آدمی با فراغتی (بیکاری)که برایش پیش می آمد به ناسپاسی و سرمستی گرفتار می­شد و تباهی و زشتکاری همه جا را می­گرفت.» امام(ع)در بخش دیگری از همین حدیث به این مطلب اشاره می­کند که کار و اشتغال، آدمی را از ناسپاسی و سرمستی و بی بند و باری و سقوط در امان نگاه می دارد.

اندیشه انسان است که نوع رفتار آدمی را رقم می­زند و انسان­ها بر اساس اندیشه خود سرنوشت خود را تعیین می کنند. انسان زمانی می­تواند درست اندیشه کند که بتواند قوه خیال خود را از اوهام و خیالات باطل دور نگه دارد.«خیال مرغی است بس پرواز کن که در هر آنی به شاخی خود را می­آویزد و این موجب بسی بدبختی­ها است.

خیال یکی از دست آویزهای شیطان است که انسان را به واسطه آن بیچاره کرده و به شقاوت دعوت می­کند»با کنترل قوه خیال انسان قادر است بهترین مسیرها را بپیماید. بهترین راه کنترل خیال انجام کار و فعالیت است زیرا زمانی که به کار و فعالیت می­پردازد کمتر فرصت فکر کردن به امور مختلف را بدست می آورد و بیشتر حواسسش به کاری است که انجام می­دهد.

زمانی که عمل صالح و شایسته ای انجام می دهد سعی دارد که حواس خود را متوجه خداوند و عملی که برای رضای او انجام می­دهد نماید و از خیال بد به دور باشد ولی زمانی که بیکار است ممکن است نتواند بر قوه خیال خود تسلط یابد و اسیر اوهام می شود.

شهید مطهری در تفسیر کلام حضرت علی(ع)که فرمود:«اگر تو نفس را به کار مشغول نکنی او تو را به خودش مشغول می کند»می نویسد :«وقتی که انسان یک کار و یک شغل دارد آن کار و شغل، او را به سوی خود می کشد و جذب می کند و به او مجال برای فکر و خیال باطل نمی دهد.»

کار،سبب ایمان و مردانگی

امام صادق(ع)فرمود: اصلاح المال من الایمان. «کار و تلاش کردن» اصلاح و تربیت و تنظیم مال از ایمان است. و در جای دیگر فرمود: بر تو باد که مال خود را اصلاح نمایی، چه این از بزرگواری است و موجب بی‌نیازی از افراد پست می‌شود.

در حدیثی می­خوانیم پیامبر اسلام(ص) هرگاه شخص بیکاری را میدیدند، تعجب می­کردند و می­پرسیدند: آیا شغل و کاری ندارد؟ اگر در پاسخ می گفت:شغلی ندارد، حضرت می­فرمودند: او از چشم من افتاد! مردم می­پرسیدند چرا از چشم شماافتاد؟ می­فرمودند: انسان مؤمن هرگاه شغلی نداشته باشد، از دینش مایه می­گذارد (وآن را تباه می­کند.)»

مقام معظم رهبری در خصوص کار و کارگر فرموده است:من به کارگران سفارش می‌کنم در هر بخشی و در هر جایی که مشغول هستند کار را عبادت بدانند. این کاری که شما برای توسعه و پیشرفت کشور می‌کنیدیک عبادت قطعی است. به مسئولان هم سفارش می‌کنم که ارزش طبقات کارگر و محروم و مستضعف و این مردم مؤمن را بدانند. کارگران قدر خود را بشناسند و بفهمند که وجود آنها چقدر در سرنوشت یک ملت مؤثر است.

رستگاری

کار و تلاش علاوه بر این­که در زندگی دنیوی انسان تأثیرات فراوانی دارد بر زندگی اخروی او نیز اثرگذار است و موجبات رستگاری او را فراهم می­آورد چنان­که در روایتی آورده­اند: هنگامی که پیامبر خدا(ص)از جنگ تبوک بر می­گشت سعد انصاری یکی از کارگران مدینه به استقبال آن حضرت آمد وقتی رسول خدا rبا او دست داد لمس دست های زبر و خشن مرد انصاری حضرت را تحت تأثیر قرار داد و برای همین از او پرسید:چرا دستان تو این طور کوفته و خشن شده آیا ناراحتی خاصی به تو رسیده؟ عرضه داشت:یا رسول الله!خشونت و زبری دستان من بر اثر کار با بیل و طناب است که به وسیله آنها زحمت می­کشم و مخارج خود و خانواده ام را تأمین می­کنم در این هنگام پیامبر اکرم rدست او را بوسیده و فرمودند:«این دستی است که آتش جهنم آن را لمس نخواهد کرد»

پاداش فراوان

امام هشتم(ع) فرموده­اند: «کسی که به اندازه آسایش خانواده اشدنبال کار و فضل الهی می رود، پاداش او از رزمندگان در راه خدا بیشتر است»

نکات مهمی در این روایت آمده: اولاً: کار و درآمد فضل و عنایتالهی خوانده شده نه درآمد زور و بازوی کارگر؛ چون خدا به انسان توان داده و زمینهکار و توفیق را فراهم کرده است. طبیعی است که این تفکر همیشه انسان را به یاد خدانگه می­دارد و لحظه به لحظه از او استمداد می­جوید. ثانیاً: مهم ترین وظیفه یک مردبرآوردن نیاز اهل و عیال و نیز خدمت به کشور و جامعه است.

ثالثاً؛ این که پاداش کارگر بالاتر از مجاهدان در راه خدادانسته شده ممکن است از این جهت باشد که رزمندگان اسلام در صورتی می­توانند بادلگرمی در میدان نبرد بجنگند که کارگران و کارمندان با کار و تلاش در پشت جبهه یازهای آنان را برطرف سازند.

پاداش کار و تلاش نه تنها به اندازه پاداش جهاد است بلکه در روایات جایگاه کارگر همطراز انبیاء شمرده شده چنان­که پیامبر اکرم(ص) فرموده­اند:«هر کس از زحمت و تلاش خویش روزی خود رابه دست آورد، در روز قیامت در صف پیامبران قرار گرفته و به ثواب آنان نائل خواهدشد». آری همچنان که انبیاء برای نجات بشر از گمراهی و رهائی از سلطه طاغوت تلاش میکنند، یک کارگر و کاسب و تاجر نیز تلاش می کند خانواده و جامعه را از ذلت پذیری درمقابل دیگران و دشمنان نجات داده به عزت و سربلندی برسانند.

ب- آثار اجتماعی کار

از نظر قرآن منشاء تحولات جوامع بشری مبتنی بر عملکرد و کار مردم است. در تاریخ هر جا تغییر و تحولی رخ داده چه مثبت و چه منفی ریشه در عملکرد مردم داشته است.این انسانها هستند که تعیین می کنند چه سرنوشتی داشته باشند . هر پیروزی و شکستی که رخ می دهد نتیجه رفتار انسانهاست.

خداوند درقرآن انگشت روی نقطه اصلی «دردها»و «درمان­ها» و عوامل پیروزی و شکست گذارده و می­فرماید:برای یافتن عامل اصلی این عناصر لازم نیست آسمانها و زمین را جستجو کنید و یا به دنبال عوامل موهوم و پنداری راه بیافتید بلکه کافی است تنها در وجود، در فکر و روحیه و اخلاق خود و در نظامات اجتماعی خودتان جستجو کنید هر چه هست در اینجا است.
«کَدَأْبِ ءَالِ فِرْعَوْنَ وَ الَّذِینَ مِن قَبْلِهِمْ کَفَرُواْ بَِایَاتِ اللَّهِ فَأَخَذَهُمُ اللَّهُ بِذُنُوبِهِمْ إِنَّ اللَّهَ قَوِىٌّ شَدِیدُ الْعِقَابِ ذَالِکَ بِأَنَّ اللَّهَ لَمْ یَکُ مُغَیرًا نِّعْمَهً أَنْعَمَهَا عَلىَ‏ قَوْمٍ حَتىَ‏ یُغَیرِّواْ مَا بِأَنفُسِهِمْ وَ أَنَّ اللَّهَ سَمِیعٌ عَلِیمٌ؛

مانند شیوه خاندان فرعون و آنان که پیش از ایشان بودند (که) به آیات خدا کفر ورزیدند، پس خدا به گناهانشان بگرفت که خدا نیرومندى است شدید العقاب (و) این بدانست که خدا تغییر دهنده نعمتى که به قومى ارزانى داشته نیست تا آنکه خود ایشان تغییر دهند آنچه را که در خودشان است (با علم به اینکه) خدا شنواى دانا است.»

ملت­هایی که فکر و اندیشه خودر را به کار انداختند دست اتحاد و برادری به هم دادند سعی و تلاش و اراده و تصمیم نیرومند داشتند و به هنگام لزوم جانبازی و فداکاری کردند و قربانی دادند به طور قطع پیروز شدند اما هنگامی که رکود و سستی و تنبلی، جای سعی و کوشش را گرفت غفلت و بیخبری به جای آگاهی و تردید و دودلی به جای تصمیم قاطع، محافظه کاری به جای شهامت، نفاق و تفرقه به جای اتحاد، تن پروری و خودخواهی به جای فداکاری و تظاهر و ریاکاری به جای اخلاص و ایمان نشست سقوط و نکبت آغاز شد.

خداوند در این آیات به نقش و اهمیت بسیار حیاتی کارهای مردم در تحولات تاریخی جوامع بشری اشاره می کند و درجایی دیگر با تأکید مستقیم بر نقش عمل و کار در زندگی فردی و جمعی روشن می سازد که چرا و چگونه جوامع دچار تحولات و تغییرات شگرف می شوند.
لَهُ مُعَقِّبَاتٌ مِّن بَینْ‏ِ یَدَیْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ یحَْفَظُونَهُ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ لَا یُغَیرُِّ مَا بِقَوْمٍ حَتىَ‏ یُغَیرُِّواْ مَا بِأَنفُسِهِمْ وَ إِذَا أَرَادَ اللَّهُ بِقَوْمٍ سُوءًا فَلَا مَرَدَّ لَهُ وَ مَا لَهُم مِّن دُونِهِ مِن وَالٍبراى انسان مأمورانى است که از جلو رو و از پشت سرش، او را از فرمان خدا حفاظت مى‏کنند، و خدا نعمتى را که نزد گروهى هست تغییر ندهد، تا آنچه را که ایشان در ضمیرشان هست تغییر دهند، و چون خدا براى گروهى بدى بخواهد هیچ چیز نمى‏تواند جلو آن را بگیرد و براى ایشان غیر از خدا اداره کننده‏اى نیست.

خداوند در این آیه اشاره به قانونی سرنوشت ساز و حرکت آفرین و هشدار دهنده دارد. قانونی که یکی از پایه­های اساسی جهان بینی و جامعه شناسی در اسلام است و تأکید می­کند که مقدرات انسانها بستگی به عملکرد آنان دارد نه شانس و اقبال و . . . و چیزی جز اراده و خواست ملتها و تغییرات درونی، آنان را مستحق لطف یا مستوجب عذاب خدا نمی سازد و هر گونه پیروزی و شکستی که به قومی رسیده از همین جان سرچشمه گرفته است.

رشد و شکوفایی اقتصاد جامعه

از دیگر آثار کار باید به رشد اقتصادی و شکوفایی ملت­ها اشاره کرد همانطور که در تعریف کار اشاره کردیم از خصوصیات آن این است که از طریق کار، کالایی تولید می­شود یا خدمتی عرضه می­گردد و در قبال انجام آن دستمزدی پرداخت می­گردد.همین امر سبب می­شود که سرمایه اقتصادی یک جامعه به گردش در آمده و بر رونق اقتصادی آن افزوده شود.

البته باید توجه داشت در اسلام کیفیت کار همواره بیشتر از کمیت آن اهمیت دارد. از آنجا که اقتصاد باید هماهنگ با اعتقاد باشد کسب و کار باید هماهنگ با نظام ارزشی اسلام باشد بنابر این اگر کسی اسلام را درست شناخت و حقایق را باور کرد خود را گرفتار شح نفس و بخل نمی­بیند در اثر تربیت اسلامی خود را از آن نجات می­دهد زیرا از مکتب قرآن آموخته است که «وَ الَّذِینَ تَبَوَّءُوا الدَّارَ وَ الْایمَانَ مِن قَبْلِهِمْ یحِبُّونَ مَنْ هَاجَرَ إِلَیهِمْ وَ لَا یجِدُونَ فىِ صُدُورِهِمْ حَاجَهً مِّمَّا أُوتُواْ وَ یُؤْثِرُونَ عَلىَ أَنفُسِهِمْ وَ لَوْ کاَنَ بهِمْ خَصَاصَهٌ وَ مَن یُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُوْلَئکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ؛

و نیز سهمى از آن غنائم از آن کسانى از اهل مدینه است که در مدینه و در قلعه ایمان جاى دارند و قبلاز مهاجرین ایمان آورده بودند و هر مؤمنى را که از دیار شرک به سویشان هجرت مى‏کند دوست مى‏دارند و وقتى اسلام به آنان چیزى مى‏دهد در دل خود نیازى به آنچه به مهاجران داده شده احساس نمى‏کنند و مهاجرین را بر خود مقدم مى‏دارند هر چند که خود نیز محتاج باشند. و کسانى که بخل درونى خود را به توفیق خداى تعالى جلو مى‏گیرند رستگارند.»

فقر زدایی

اصلی­ترین عامل فقر زدایی در جوامع روی آوردن به کار و تلاش به شیوه صحیح آن است حتی اگر فرد نخواهد برای دنیا و آخرت خود قدم بردارد و از فواید کار بهره مند گردد حداقل می­تواند با کار و تلاش خود در راستای اهداف عالی جامعه که یکی از اهداف فقر زدایی و ارتقاء سطح اقتصادی افراد جامعه است گام بردارد.

با نگاهی گذرا به جوامعی که دچار فقر و بدبختی­های مختلف هستند می­توان دریافت که عامل اصلی این معضلات اجتماعی عدم توجه به ارزش و اهمیت کار در این جوامع است به این معنا که تنبلی افراد باعث شده که به این وضع دچار شوند. از این رو خداوند عامل اصلی گرفتاری های بشر را رفتارهای آنان بر شمرده چنانکه در سوره نحل تأکید می­کند عمل و رفتار درست و صحیح انسان می تواند درهای رحمت الهی را به روی انسانها بگشاید و آنان را به کمال سعادت در دنیا و آخرت برساند همچنان که کارهای ناشایست می تواند منجر به کفران نعمت و در نتیجه سلب این سعادت شود.

در حدیثی از پیامبر(ص)آمده است:«إذا أعسر أحدکم فلیخرج و لا یغم نفسه و أهله»اگر کسی از شما گرفتار عسرت و تنگی شد باید دنبال کار برود و خود و خانواده اش را گرفتار غم و اندوه (فقر) نسازد.در جای دیگر می فرماید: «لو أن رجلاً أخذ حبلاً فیأتی بحزمه حطب علی ظهره فیبیعها فیکفَبها وجهه خیر له من أن یسأل؛اگر مردی ریسمانی برگیرد و پشته هیزمی جمع کند و آن را بر پشت خود نهاده بیاورد و بفروشد و بدینسان (با هیزم کشی) آبروی خود را نگاه دارد بهتر از آن است که دست سؤال پیش کسی دراز کند.»

فقر و ناداری عامل بسیاری از انحرافات اجتماعی و فسادهای اخلاقی است. علاوه بر آن می­تواند موجب تشویش خاطر،اضطراب، ضعف روحی، بدبینی و بدگویی به همه چیز و همه کس و حتی خداوند و مقدسات شود و سرانجام به تعبیر امام علی(ع) به کفر و رویگردانی از دین بیانجامد.
امیرالمؤمنین علی(ع) به فرزندش محمد حنفیه فرمودند:«یا بنی إنی أخاف علیک الفقر فاستعذ بالله منه فإن الفقر منقصه للدین، مدهشهللعقل،داعیه للمقت»فرزندم !من از تهیدستی بر تو هراسناکم، از فقر به خدا پناه ببر که همانا فقر دین انسان را ناقص، عقل را سرگردان و عامل دشمنی است.

طبیعی است که آثار منفی فقر تنها در حیطه زندگی شخصی باقی نمی­ماند بلکه برای جامعه دارای اثر تخریبی است. جامعه دل مرده و افسرده و وامانده از نشاط، نه تنها ارتقاء معنوی نخواهد داشت بلکه در صحنه رقابت از دیگر جوامع عقب می­ماند در حالی که اسلام، خواهان جامعه­ای معنوی و الهی و در عین حال سالم و از نظر اقتصادی و علمی پیشرفته است. جامعه اسلامی باید والاترین مراتب معنوی و مادی را دارا باشد و اصولاً دین اسلام به همین منظور برای انسانها فرستاده شده است..

نتیجه

در آموزه­های دین اسلام ارزش کار هم­ردیف جهاد و جایگاه کارگر هم طراز انبیاء بیان شده است .ارزش کار فقط به لحاظ مادی و کسب درآمد و ثروت نیست،کار همگانی باعث رشد و توسعه جامعه گشته و کشور را به سوی شکوفایی اقتصادی و پیشرفت اجتماعی سوق می­دهد و اعضای آن جامعه را انسان­هایی فرهیخته و سالم بار می­آورد.

کار برای همه زمان­ها و همه افراد بیان شده و به انسان توصیه شده که هم برای تأمین نیازهای دنیوی و هم کسب رستگاری در آخرت باید تلاش کند.به طور کلی کار دو اثر کلی در زندگی فردی انسان دارد اول این­که موجب سلامت جسم می­گردد و دوم سلامت روح را به دنبال دارد و موجب کسب آرامش، تمرکز خیال،افزایش احساس عزت ، کسب مردانگی و رستگاری گشته و پاداش فراوانی نیز به دنبال دارد .