حال در میان تمام این مذاهب و ایدئولوژی اما شیعه ابزار انحصاری خاصی را دارا است (1) که در نهاد عزاداری برای پیشوایان خود یعنی ائمه معصومین (علیهم السلام) و اهل بیت (سلام الله) ایشان تجلی پیدا کرده است. عزاداری که الان در قالب روضه‌خوانی و مداحی توانسته بیشرین معارف ناب اسلامی را در میان شیعیان ترویج دهد.
روضه‌خوانی و تکامل ساختار عزادارای بعد از قیام عاشورا
مجلس روضه‌خوانی قرن‌هاست جزو آداب و رسوم ما شده و در طول این سال‌ها بسیاری از مردم مذهبی با برپایی آن به ذکر مصیبتِ ائمه معصومین (علیهم السلام) و اهل بیت (سلام الله) ایشان پرداختند؛ این مراسم در ایام محرم به‌صورت فراگیرتری برپا می‌شود و مردم با ادای نذر و عزاداری، رنگ و بوی حسینی به روضه‌خوانی می‌دهند.
روضه‌خوانی در اصل به معنای خواندن روضه، از شیوه‌های سوگواری است که به ذکر مصیبت امام حسین و سایر معصومین با آدابی خاص گفته می‌شود. به مجالس عزاداری نیز مجلس روضه‌خوانی گفته می‌شود. در این مراسم، روضه‌خوان بر منبر یا صندلی می‌نشیند و مصیبت یکی از بزرگان دین را با صدایی بلند و حزین برای اهل مجلس می‌خواند. پیشینه ورود واژه‌های روضه و روضه‌خوانی به ادبیات عزاداری شیعیان، به قرن دهم و انتشار کتاب روضة الشهداء توسط ملاحسین واعظ سبزواری متخلص به کاشفی برمی‌گردد. (2)
روضه‌خوانی و برپایی مجلس عزا البته نه به شکل امروزی اما بصورت ابتدایی از زمان پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و در زمان شهادت عموی بزرگوارشان حضرت حمزه توسط زنان قبيله “بني عبد الاشهل“ صورت گرفت (3) و بعد از آن نیز ادامه یافت تا به قیام عاشور می‌رسد و پس از آن ساختار عزاداری تکامل بیشتری می‌یابد که ائمه اطهار (علیهم السلام) نیز بر برپایی عزاداری صحه می‌گذارند. (4)
“تبیین” معارف اسلامی، کارکرد اصلی روضه و منبر
ایام عزاداری خاصه ایام محرم اتفاقی انحصاری برای شیعیان است که نمونه‌ای شبیه آن را نمی‌توان در جغرافیای غیرشیعی پیدا کرد. خاصیت‌های دنیایی و آخرتی فراوانی برای برپایی مراسم عزاداری (سخنرانی، روضه و گریه) برای معصومین (علیهم السلام) به‌ویژه امام حسین (علیه السلام) از جمله آمرزش گناهان، ثواب فراوان، دستیابی به حسن عاقبت و غیره از ائمه اطهار (علیهم السلام) نقل شده است، اما با این وجود راز اصلی این مراسم‌ها، ابقاي اسلام و احياي تشيّع با “تبیین” معارف اصیل اسلامی برای مخاطبان و افزایش بصیرت آنان در جهت رشد جامعه اسلامی است.
زمانی که حقایق بدون تعصب روشن شود، آنگاه “تبیین” صورت گرفته است؛ این همان کاری است که در منبر مجالس و روضه عزاداری‌ها انجام می‌شود.
جالب آنکه ریشه این “تبیین” به قیام امام حسین برمی‌گردد و در واقع امام حسین را فقط به جنگِ روز عاشورا نباید شناخت، زیرا آن یک بخش از جهاد سید الشهدا بوده، بلکه باید به تبیین، امر به معروف، نهی از منکر و توضیح مسائل گوناگون در همان منا و عرفات، خطاب به علما و مردم در راه کربلا، و در خود میدان کربلا که برای یاران خود و دشمن صحبت می‌کردند، شناخت.
موضوع “تبیین” و بصیرت‌افزایی به‌طور دقیق یکی از متمایزکننده‌های ایدئولوژی ناب اسلامی با ایدئولوژی‌های غیر اسلامی است. اسلام “تبیین” را اساس کار خود قرار داده تا با “ذهن“ و “قلب” مخاطب سر و کار داشته باشد، زیرا معتقد است تا دل‌ها قانع نشود، بدن‌ها نیز به راه نمی‌افتد.
روضه و منبر، نیاز استراتژیک انقلاب اسلامی
ایران از صدر اسلام تا کنون جزو محبان اهل بیت (علیهم السلام) بوده که این موضوع موجب حرکت مردم ایران در مسیر متفاوت‌تری به نسبت دیگر جوامع شده است؛ شاید کسی هنوز به‌صورت تحقیقاتی، تاثیر منبر و روضه را در جامعه ایران بررسی نکرده باشد، اما در طول این قرن‌ها تا کنون، بینش، بصیرت و تذکرات دینی به نام ائمه اطهار به‌خصوص حسین‌بن‌علی(علیه‌السّلام) وجود داشته و در سطحی مردم را متذکر و معتقد به دین و معارف اسلامی نگهداشته است. مقام معظم رهبری این ارتباط مردم و منبر و روضه را به یک کانال‌کشی وسیعی تشبیه کردند که مورد استفاده انقلاب اسلامی نیز آمد: «از این کانال‌کشی منظم در سطح کشور، تفکر انقلابی ما – که مستند به حادثه‌ی عاشورا هم بود – در همه جا گسترش پیدا کرد و مردم را وارد میدان نمود. اگر در این خصوص، کشور ما را با کشورهای دیگر اسلامی مقایسه کنید، در آنجایی که نام امام حسین(ع) وجود ندارد، فرق بیّن این دو را مشاهده خواهید کرد. این، خصوصیاتی به جامعه‌ی ما بخشیده است». (5)
نیازهای تبیینی، بصیرت‌افزایی و تحکیم معارف انقلاب و اسلام هم‌اکنون نیز استراتژیک‌ترین نیاز انقلاب اسلامی و جمهوری اسلامی محسوب می‌شود که پاسخ دادن به این نیاز، ابزارهایی را می‌طلبد که یکی از این ابزارها ارتباط مردم با منبر و روضه‌خوانی است.
البته این ابزار در دنیا منحصر به فرد است و به‌طور عموم در جاهای مختلف جهان برای گردآوری افراد دور هم متوسل به پروپاگاند و ایجاد جاذبه‌های مختلف مانند جاذبه جنسی می‌شوند اما در جامعه شیعی به‌ویژه ایران، مردم خود جوش به مجالس روضه‌خوانی و مداحی می‌روند که این یک ظرفیت استراتژیک برای نظام جمهوری اسلامی فراهم آورده است.
تبیین یا رساندن واقعیت، تکلیف عظیمی است که بر دوش خواص و نخبگان جامعه قرار دارد و آنها وظیفه دارند با ابزاری مانند منبر و روضه‌خوانی، اسلام را به‌صورتی که بتواند ذهن و دل‌های مردم را اشباع و سیراب کند، ارائه دهند و باورهای ایمانی مردم را تقویت و حضورشان در این میدان را به صورت خالصانه و مخلصانه حفظ کنند تا جامعه اسلامی ایران قدرت‌مند‌تر و در برابر دشمنانش مصون گردد.
امام راحل (ره) در همین رابطه فرمودند که محرم و صفر است که اسلام را نگه داشته است؛ با توجه به منطق این حرف، می‌توان از آنجایی که نظام کنونی ایران، جمهوری اسلامی است، پس نتیجه گرفت که این محرم و صفر است که نظام جمهوری اسلامی را نگه داشته است.
پی‌نوشت:
(1) بیانات رهبر انقلاب در دیدار جمعى از شاعران آئینى و مداحان خراسان (۱۳۹۵/۰۴/۲۴) (لینک)
(2) ویکی‌شیعه
(3) عبد الملك ابن هشام حميري، سيره النبويه، ترجمه سيد هاشم رسولي، اسلاميه، ج 4، ص 122.
(4)) سيد بن طاووس، اللهوف، ترجمه عبدالرحيم عقيقي بخشايشي، قم، نويد، 1378 ش.
(5) بیانات رهبر انقلاب در دیدار جمعی از روحانیون (۱۳۷۰/۰۴/۲۰) (لینک)