در اين يادداشت، در ابتدا به روش همسرداري حضرت علي عليهالسلام، پرداخته و سپس روش و سبك آموزشي و تربيتي فرزندان و در نهايت، روش برخورد حضرت با خويشاوندان را بررسي مي‌نماييم.
وارث: همواره خوش اخلاقي و خوي نيكو را موجب و ايجاد كننده محبت و دوستي معرفي مي‌كند. [۱] ولي در مقابل، بد اخلاقي و بد خويي را همنشين بد مي‌داند، [۲] آن را باعث تباه شدن و از بين رفتن زندگي و موجب اذيت و آزار انسان به حساب مي‌آورد. [۳]
حضرت كه خود در دامان پيامبراكرم صلي‌الله‌عليه‌وآله است، از آن بزرگوار آموخته است كه رمز پيروزي و موفقيت در زندگي، به خصوص در كانون گرم خانواده، داشتن اخلاق و خوي نيكو و پسنديده است.
دو نكته اساسي خانواده علوي امام علي عليهالسلام و فاطمه سلام‌الله‌علي‌ها اين است كه هر دو از چشمه سار وحي سيراب شده و توسط پيامبر اكرم صلي‌الله‌عليه‌وآله، تربيت و پرورش يافته‌اند. لذا از جهت اخلاقي، آن دو بزرگوار بسيار به هم نزديك و شبيه هم هستند و با يكديگر توافق كامل دارند و ديد و بينش هر دو به زندگي، يكي است؛ بدين جهت رابطه‌اي كه با يكديگر برقرار كرده‌اند، همراه با محبت، مهرباني، صفا و وفاداري به همديگر و احترام متقابل است.
آن دو، به خُلق و خُوي هم آشنا هستند و چه زيباست اين وصلت و رشته پيوند خانوادگي كه ميان آنان كه هيچ چيز آن را سُست و متزلزل نمي‌سازد؛ زيرا حضرت علي عليهالسلام، حضرت فاطمه سلام‌الله‌علي‌ها را به خوبي مي‌شناسد و براي او احترامي در خور قائل است.
حضرت علي عليهالسلام، به خوبي مي‌داند كه فاطمه سلام‌الله‌علي‌ها، از بزرگان زنان عالم و نوري از انوار پيامبر اعظم صلي‌الله‌عليه‌وآله است و نيز به خوبي آگاه است كه اگر يكي از ويژگي‌ها نصيب زن ديگري مي‌شد، شايسته هر نوع تعظيم و تكريم بود تا چه رسد به فاطمه سلام‌الله‌علي‌ها كه خود داراري همه آن فضيلت‌هاست.
حضرت فاطمه سلام‌الله‌علي‌ها نيز منزلت و مقام عالي شوهر را مي‌دانست و او را محترم مي‌شمرد؛ آن چنان كه زن مسلمان، به پيشواي خويش احترام مي‌كند؛ زيرا فاطمه سلام‌الله‌علي‌ها به مقام حق علي عليهالسلام، چنان كه بايد و شايد، آشنا بود و از او پيروي مي‌كرد، او مي‌دانست كه حضرت علي عليهالسلام، صاحب مقام ولايت و خلافت بزرگ و امامت است.
حضرت، برادر رسول خدا صلي‌الله‌عليه‌وآله و خليفه، وارث و وصي آن بزرگوار و از همه مردم پيشگام‌‌تر در اسلام و داراي علم و كمالات در فضايل بي‌شمار است. با توجه به همين شناخت و كانون پر از مهر و عاطفه خانوادگي بود كه امام علي عليهالسلام ميفرمود: «به خدا سوگند كه در همه عمر زندگي مشترك، هرگز به فاطمه خشم نگرفته و هرگز او را به كاري وادار نساختم… و او نيز به من هرگز خشم نگرفت و در هيچ كاري مرا نافرماني نكرد. او به گونه‌اي بود كه هر‌گاه به او مي‌نگريستم غم‌ها و اندوه‌هايم زدوده مي‌شد.» [۴]
در روايتي آمده است كه پيغمبر اكرم صلي‌الله‌عليه‌وآله، امور مربوط به اين كانون گرم را ميان امام علي عليهالسلام و فاطمه سلام‌الله‌علي‌ها تقسيم كرده بود؛ به اين شكل كه علي عليهالسلام، موظف بود كارهاي بيرون از خانه را انجام دهد و فاطمه سلام‌الله‌علي‌ها، به امور داخل خانه مي‌رسيد و از تقسيم كار، بسيار راضي و خشنود بود. [۵]
با اين حال، امام علي عليهالسلام، در خانه نيز به فاطمه سلام‌الله‌علي‌ها، كمك مي‌كرد و از بار سنگين كارهاي داخل خانه كه بر دوش او بود، مي‌كاست. حضرت در خانه، عدس پاك مي‌كرد، خانه را جارو مي‌زد و در آسياب كردن جو به فاطمه سلام‌الله‌علي‌ها ياري مي‌داد. [۶]
گفته شده است، روزي پيامبر اكرم صلي‌الله‌عليه‌وآله به خانه علي عليهالسلام و فاطمه سلام‌الله‌علي‌ها آمد و ديد آنان مشغول آسياب كردن هستند؛ فرمود: «كدام يك از شما بيشتر از ديگري خسته شده است؟ حضرت علي پاسخ داد:اي رسول خدا! فاطمه خسته‌تر است. پيامبر كنار علي عليهالسلام قرار گرفت و به كمك او به آرد كردن جو مشغول شد.» [۷]
در روايتي نيز به نقل از امام علي عليه‌السّلام، آمده است: «روزي پيغمبراكرم صلّي‌الله‌عليه‌وآله به خانه ما آمدند، در حالي كه حضرت فاطمه سلام‌الله‌علي‌ها در كنار ديگي نشسته بودند و غذا را طبخ مي‌كردند و من هم عدس پاك مي‌كردم؛ پيغمبر اكرم مرا را در اين حالت ديد و به من فرمود:اي علي! از من بشنو و من جز آنچه خداوند فرمان داده چيزي نمي‌گويم. هر مردي كه در منزل به زنش كمك كند، به عدد هر موي بدنش عبادت يك سال كه روز‌ها را روزه گرفته و شب‌ها را به عبادت مشغول بوده به او داده مي‌شود و خداوند بزرگ به او پاداش صابران را عطا مي‌كند؛ همانند پاداشي كه به حضرت داوود، يعقوب و عيسي عليهم‌السّلام عطا كرد.» [۸]
امام جعفر صادق عليهالسلام مي‌فرمايد: «امير مؤمنان [علي عليهالسلام] به خانه هيزم و آب مي‌آورد و جارو مي‌كرد و فاطمه آسياب و خمير مي‌كرد و نان مي‌پخت.» [۹]
امام هيچ وقت، از ياري و كمك به فاطمه سلام‌الله‌علي‌ها، در خانه و بيرون از خانه، كوتاهي نكرد و مقررات اسلامي را در مورد او ناديده نگرفت و در هر حال مدافعش بود. [۱۰]
حضرت علي عليهالسلام در مورد حقوق همسران ميفرمود: «مبادا بر زنان خود ستم روا داريد و آنان را از حق خويش محروم سازيد. هر كس به اندازه يك درهم گوشت براي همسر و فرزندان خويش خريداري كند، مانند كسي است كه برده‌اي از فرزندان اسماعيل عليهالسلام را آزاد ساخته است.» [۱۱]
رفتار و اخلاق حضرت علي عليهالسلام با فرزندانش
شيوه و رفتار امام علي عليهالسلام با فرزندانش، بر همان مبنايي استوار بود كه خود بر آن اساس، از سوي پيغمبر اكرم صلي‌الله‌عليه‌وآله تربيت شده بود و معتقد بود كه فرزند را بر پدر و پدر را بر فرزند حقوقي متقابل است؛ «حق فرزند بر پدر آن است كه بر او نامي نيك بگذارد. ادب نيكو و پسنديده بياموزد و قرآن را به او آموزش دهد و در مقابل، حق پدر به فرزند آن است كه از پدر فرمان برد، جز آنجا كه اطاعت از پدر، در مسير سرپيچي از فرمان خداوند باشد.» [۱۲]
حضرت در بياني زيبا، در مورد فضايل و ارزش‌هاي تعالي در زندگي، به امام حسن و حسين عليهماالسلام چنين مي‌آموزد: «تقوا داشته باشيد. به دنبال دنيا و مظاهر آن نباشيد؛ حتي اگر دنيا به شما روي آورد، بر هر چه از مواهب دنيايي است و از دست مي‌دهيد، تأسف نخوريد. به حق سخن بگوييد. براي پاداش الهي كار و كوشش كنيد. دشمن ستمگر و يار ستمديده باشيد. در كار‌هايتان نظم داشته باشيد. براي ايجاد صلح و آشتي بين مردم تلاش كنيد. حال و وضعيت يتيمان را مراعات كنيد و نگذاريد از بين بروند. همسايگان خود را رعايت كنيد. در عمل به قرآن، مبادا ديگران بر شما پيشي گيرند. همواره مواظب نماز باشيد. امر به معروف و نهي از منكر را هرگز ترك نكنيد كه در آن صورت، بدان بر شما تسلط پيدا كرده، دعايتان مستجاب نخواهد شد. بر شما باد همبستگي و از تفرقه و پشت كردن به يكديگر بپرهيزيد!» [۱۳]
همچنين حضرت علي عليهالسلام در خصوص چگونگي تربيت آنان ميفرمود: «هر كسي فرزند كودكي داشته باشد، بايد كودكي كند.» [۱۴]
حضرت علي عليهالسلام در اين فرمايش ارزشمند، نكته اساسي و حكمت آميز را مطرح كرده كه با هر كس بايد به زبان خود او سخن گفت و رفتار كرد؛ چه اينكه فاصله زماني و فاصله فكري و فرهنگي ميان افراد، مانع از آن است كه بتوانند همديگر را به درستي درك كنند.
در توصيه‌اي آموزنده و پر از حكمت حضرت، در خصوص رعايت موقعيت زماني كودكان و فرزندان و فاصله ميان دو نسل مي‌فرمايد: «فرزندان خود را به آداب و نوع تربيت خود محدود نكنيد؛ زيرا آنان براي روزگاري غير از روزگار شما آفريده شده‌اند.» [۱۵]
توجه نداشتن به مولفه‌هايي همچون فاصله سني، زبان و اقتضائات زماني و غفلت از گذر زمان و تغيير آداب و رسوم، در امر تربيت فرزندان، نه تنها مفيد نيست، بلكه خسارت‌هاي جبران ناپذير و فراواني را به بار خواهد آورد.
امام علي عليهالسلام، با توجه به اين گونه مسائل، در نامه‌اي تفصيلي به امام حسن عليهالسلام، شيوه و نوع رفتار و اصول تربيتي و پرورشي خود را كه درمورد فرزندش اعمال كرده، براي او نوشته است. [۱۶] آن حضرت نه تنها به جهت نظري، به تعليم و تربيت فرزندان خود مي‌پرداخت، بلكه از جهت عملي نيز به اين امر توجه مي‌كرد و در زندگي اجتماعي به آنان مسؤليت مي‌داد و از آنان انتظار داشت كه به آموزه‌هايش پاسخ شايسته دهند.
امّا نمونه‌هايي از اين مسؤليت‌ها و وارد كردن آن‌ها به حوزه مسائل اجتماعي، بدين شرح است:
امام علي عليهالسلام، براي اينكه به فرزند خود شخصيت و مسؤليت دهد، مثلا داوري و قضاوت مردي كه براي آزادي فردي بي‌گناه از قصاص، به قتل اعتراف كرده بود، به امام حسن عليهالسلام واگذار كرد و حضرت نيز قضاوت فرزندش را پسنديد و قضاوت او را تأييد كرد. [۱۷]
همچنين حضرت، فرماندهي ده هزار نفر از سپاهيان را در جنگ صفين به امام حسين عليهالسلام واگذار كرد. [۱۸]
سيره و روش امام علي عليهالسلام در مورد خويشاوندان
از جمله سنت‌هاي نيكو و اصول اساسي در فرهنگ اسلام كه پيغمبر اكرم صلي‌الله‌عليه‌وآله نيز بسيار تاكيد داشته است، دلبستگي به خانواده، حفظ و حراست از بستگان و رسيدگي به آنان، اهتمام به صله رحم و استوار ساختن پيوند خويشاوندي است.
اميرمومنان علي عليهالسلام نيز در اين زمينه پيشتاز بوده است؛ چنان كه خود در يكي از فرمايشاتش به اين مطلب تصريح كرده است؛ «هيچ كس در پذيرش دعوت حق و صله رحم، چون من پيشتاز نبوده است.» [۱۹]
در فرمايشي ديگر نيز حضرت فرموده است: «اي مردم، بدون ترديد هيچ فردي [هر چند داراي ثروت فراوان و مكنت بي‌شمار باشد] از خويشان و بستگان خود بي‌نياز نيست كه از او با زبان و دست دفاع كنند. خويشاوندان، بزرگ‌ترين گروه از مردم هستند كه از انسان حمايت مي‌‌كنند و ناراحتي او را از بين مي‌برند. هنگامي كه حادثه‌اي براي شخص پيش آيد، آن‌ها پرعاطفه‌ترين مردم هستند. آگاه باشيد كه نبايد از بستگان و خويشان بينواي خود روي گردان و از آنان چيزي را دريغ داريد كه اگر بر آنان اتفاق نكنيد، بر دارايي نيفزايد و اگر به آنان اتفاق كنيد، كاستي در مالتان پديد نيايد.
هر فردي كه از كمك به عشيره و اقوام خود كوتاهي كند، فقط يك دست از ياري آنان كم شده؛ ولي او خود را از دست‌هاي زيادي محروم كرده است. هر كس با نزديكان و اطرافيان خود مدارا كند، همواره دوستي و مهرباني آنان را نصيب خود كرده است.» [۲۰]
حضرت در يكي ديگر از فرمايشات خود در مورد اقوام چنين توصيه مي‌كند: «فردي كه خدا به او توانمندي داده است، بايد پيوند خويشاوندي را استوار سازد [صله رحم كند] و از ميهمانان به خوبي و شايستگي پذيرايي كند.» [۲۱]
و در وصيتي ديگر حضرت به فرزندش امام حسن عليهالسلام فرمود: «خويشان و اقوامت را گرامي بدار كه بال‌هاي تو هستند و به نيروي آنان مي‌تواني پرواز كني و همچنين كه با آنان به دشمن يورش مي‌بري.» [۲۲]
به اين ترتيب امام علي عليهالسلام، پيوند خانوادگي و خويشاوندي را بسيار محترم مي‌داشت و به حفظ پيوندي خويشاوندي سفارش ميفرمود و خود در اين راه پيشگام و پيشتاز بود.
منبع:
[۱]. غرر الحكم و دررالحكم، ص ۱۹۰
[۲]. همان، ص ۲۹۹
[۳]. همان، ص ۲۹۹
[۴]. بحار الانوار، ج ۴۳، ص ۳۱
[۵]. وسائل الشيعه، ج۱۴، ص ۱۲۳
[۶]. بحار الانوار، ج ۴۳، ص ۵۰
[۷]. تنبيه الخواطر، ج ۲، ص ۲۳۰
[۸]. جامع الاخبار، فصل ۵۹
[۹]. الكافي، ج ۵، ص ۸۶
[۱۰]. بحار الانوار، ج ۷۷، ص ۴۰۸ و ۴۰۷
[۱۱]. همان، ج ۷۸، ص ۳۲
[۱۲]. نهج البلاغه، حكمت ۴۰۰
[۱۳]. همان، نامهٔ ۴۷
[۱۴]. وسائل الشيعه، ج ۱۵، ص ۲۰۳
[۱۵]. ابن ابي الحديد، شرح نهج البلاغه، ج ۲۰، ص ۲۶۷
[۱۶]. نهج البلاغه، نامه ۴۷
[۱۷]. الكافي، ج ۷، ص ۲۸۹
[۱۸]. نهج البلاغه، خطبهٔ ۱۸۱
[۱۹]. همان، خطبهٔ ۱۳۹
[۲۰]. همان
[۲۱]. همان، خطبه ۱۴۲
[۲۲]. همان، نامهٔ ۳۱
عقيل مصطفوي مجد